hc8meifmdc|2011A6132836|PM_Website|tblnews|Text_News|0xfdff704f050000003b20000001000300

مظاهر ضیایی

عضو هیأت علمی و رئیس مرکز تحقیقات مهندسی اصفهان

چکیده

هر چند رابطة بین اخلاق و مدیریت سازمانها از گذشته کم و بیش مورد توجه بوده است، اما با ورود به عصر اطلاعات، لحاظ کردن جنبه‌های اخلاقی در مدیریت برای کسب موفقیت ضروری گردیده است. هدف این مقاله، نشان دادن این ضرورت و پرداختن به برخی جنبه‌های آن است که می‌تواند بر موفقیت سازمانهای امروزی مؤثر باشد.

اخلاق، مجموعة احکامی است که درستی یا نادرستی رفتارها را در یک جامعه معین می‌کند.  اما این احکام متنوع و گاهی به نوعی متضاد می‌باشند و بستگی زیادی به موقعیت و زاویة دید دارند. به علاوه هر چند اخلاق متناسب با تحولات جامعه پویایی خاص خود را دارد، اما نمی‌تواند سریعاً خود را با تغییرات شدید سازگار کند،

عصر اطلاعات به معنی افزایش اهمیت فرایند تولید اطلاعات نسبت به فرایند تولید کالا و انرژی است. در این فرایند، مهمترین منبع تولید، انسانها و مهمترین فعالیتها، نوآوری و خلاقیت و تبادل اطلاعات است. به علاوه عصر اطلاعات باعث شبکه‌ای شدن ارتباطات شده است، بدیهی است که این شرایط واکنش‌های اخلاقی خاص خود را نیز می‌طلبد. مسئله مهم این است که قضاوت افراد در مورد درستی یا نادرستی کارها، به شدت بر عملکرد آنها به عنوان عامل اصلی تولید و تبادل اطلاعات تأثیر دارد. و هم چنین شبکه‌های ارتباطی باعث افزایش قدرت گروه‌های اجتماعی شده است و در نتیجه انتظارات اجتماعی از سازمانها را بالا برده، هرگونه فعالیت سازمانها را زیر ذره‌بین قرار داده است.

بنابراین هر چند هدف اصلی سازمانها در طول زمانها، کارایی اقتصادی بوده است،  اما مدیران در عصر اطلاعات برای دستیابی به موفقیت باید به انتظارات اجتماعی و احکام اخلاقی  واکنش‌های متناسب نشان دهند و در بهترین حالت قادر باشند این گونه انتظارات را با اهداف اقتصادی سازمان تلفیق کنند و دستیابی به اهداف بالاتری را امکان‌پذیر کنند.

این مقاله با نگاهی به اخلاق و سازمانهای عصر اطلاعات شروع  و سپس روابط اخلاق با جنبه های مختلف مدیریت سازمانها بطور کلی و سپس سازمانهای عصر اطلاعات بررسی می‌شود و در پایان برخی موارد که می‌تواند به موفقیت بیشتر سازمانها در عصر اطلاعات کمک کند، ارائه می‌گردد.

مقدمه

اکنون در اثر توسعه فناوری اطلاعات و ورود به عصر اطلاعات نسبت به گذشته مورد توجه بسیار بیشتری قرار گرفته اخلاق است. اخلاق از دیرباز یکی از جنبه‌های مهم جوامع و سازمانهاست و نقش اساسی در تثبیت و نیز ارائه معیارهایی برای جهت گیری جوامع و سازمانها دارد. بسیاری از رفتارهای اجتماعی از جمله شیوه مدیریت و رفتار افراد در سازمانها، ریشه در اخلاق و سایر ابعاد فرهنگ دارد. البته از طرف دیگر، تحولات جوامع نیز بر اخلاق تأثیر گذاشته، تغییراتی در آن بوجود می‌آورد.

اخلاق و رابطه آن با مدیریت، پیچیده و بسیار حساس است، شاید به همین دلیل تاکنون کمتر بدان پرداخته شده است، اما وضعیت در عصر اطلاعات به گونه‌ای است که کسب موفقیت در سازمانهای امروزی بدون توجه به جنبه های اخلاقی در رفتارها و اقدامات داخلی و خارجی کمتر قابل تصور است. به همین دلیل اکنون مباحث وسیعی تحت عنوان مسئولیت اجتماعی و یا اخلاق در ادبیات مدیریت مطرح است.

عدم توجه به مسئله اخلاق و مدیریت در جوامعی مانند ایران که از یک طرف دارای سنت‌های اخلاقی کهن هستند و از طرف دیگر با دنیای مدرن فاصله قابل توجهی دارند می‌تواند معضلاتی بزرگ برای سازمانها بوجود آورد.

به همین دلیل هدف این مقاله پرداخت به مسئله اخلاق و مدیریت سازمانهای عصر اطلاعات می باشد. اما از آنجایی که تاکنون این موضوع در ادبیات مدیریت ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است، لزوماً این مقاله بیشتر جنبه نظری و زمینه‌سازی برای شروع مباحث گسترده‌تر، کاربردی‌تر و متناسب با جامعه ایران خواهد داشت.

این مقاله با یک بررسی نظری کوتاه در مورد اخلاق و سازمانهای عصر اطلاعات شروع و سپس رابطه اخلاق و مدیریت سازمان را از جنبه‌های مختلف بررسی شده و آنگاه با تلفیق مباحث ارائه شده، اخلاق در سازمانها مطرح خواهد شد و در نهایت نتیجه‌گیری ارائه خواهد شد.

 

 

 

نگاهی به مفهوم اخلاق

اخلاق یکی از ابعاد مهم حیات افراد و جامعه است. هالینگ دیل گفته است " هرگاه آدمی می‌خواهد خود را از بقیة جهان هستی متمایز کند و از سایر پدیده ها برتر بدارد، معملاً ادعا نمی‌کند که از سایر پدیده ها نیرومندتر، باهوشتر یا به گونه‌ای بهتر است، بلکه تنها ادعای او این است که دارای حس اخلاقی است" ‌[هالینگ دیل، 70، ص 57]. شاید چنین اهمیتی ناشی از سوال اصلی اخلاق باشد، یعنی چه کاری خوب یا درست، و چه کاری بد یا نادرست است؟ کاملاً طبیعی است که چنین سوالی از دیرباز در ذهن انسانها و بخصوص فلاسفه به طور جدی مطرح و محل مباحث گسترده و عمیقی بوده است.

 

اخلاق فردی و جمعی

اغلب فلاسفه قدیم، اخلاق را از دیدگاه فردی نگاه کرده، آن در معنی جست و جوی سعادت و فرزانگی برای فرد بکار می بردند. از این نظر دست یافتن به خوشبختی از خلال احترام گذاشتن به برخی فضایل میسر می‌شود.‍[دورتیه، 82، ص 378] اما فلاسفه اخیر اغلب اخلاق را از دیدگاه جمعی و در پیوند با وظایف و شرایط زندگی مشترک مد نظر قرار می‌دهند. به باور بسیاری از این اندیشمندان "اخلاق یعنی قواعد بازی اجتماعی بر پایه حداقلی از اجماع میان افراد عقلانی [دورتیه، 82، ص 378].

 

اخلاق و تمدن

برخی از اندیشمندان و بخصوص هایک تعبیر دیگری از اخلاق ارائه می دهند. او غریزه، سنت و اخلاق را منبع اعمال انسانی دانسته، در این میان نقش اصلی را به سنت و اخلاق می دهد. از دیدگاه او در ابتداء زندگی بشر بر مبنای غریزه قرار داشت. غرایز انسانی طی صدها هزارسال زندگی انسانها را براساس همبستگی قبیله ای، شکل داد. تمدن طی حدود سه هزار سال اخیر از طریق بروز سنت و اخلاق ظهور کند. سنت (فرهنگ، اخلاق) قواعد رفتاری هستند که انسانها از طریق تعامل و تقلید به آن دست یافتند و از پیش برنامه ریزی شده نبودند و قابل برنامه ریزی نیز نیستند. از دیدگاه او اخلاق تمدن ساز عمدتاً بر حول قواعدی مانند مالکیت فردی، امانت داری، درستکاری، قراردادها، مبادله رقابت، سود و زندگی خصوصی شکل گرفته اند که از طریق تقلید منتقل می‌شوند و اغلــب آنها در تناقص با غرایز هستند. [ غنی نژاد، 81، ص 129]

اندیشة هایک از این نظر در این مقاله مهم دانسته شده است که او رفتارهایی که از دیدگاه متعارف "اخلاقی" تلقی می‌شوند را در زمرة باقیمانده غرایز می‌داند. از جمله بسیاری از قواعد مربط به همبستگی، اقدمات خیرخواهانه، به جای آنها او تنها اصل اخلاقی که توانسته است رشد تمدن پیشرفته را ممکن سازد اصل آزادی فردی می داند و به عنوان مثال او معتقد است گرچه سخاوت از دیدگاه اصل همبستگی بین انسانها اقدام خوبی است، اما از آنجا که سخاوت می تواند مانع پس‌انداز شود، می تواند مانعی برای سرمایه گذاری و پیشرفت اقتصادی گردد. او می‌گوید؛ "عاطفة شریفی مانند بخشندگی به جای آن که انسانها را با [زندگی در] جوامع بزرگ سازگار سازد، همان قدر ضد چنین جوامعی است که تنگ نظرانه‌ترین خودخواهی‌ها" [غنی نژاد، 81، ص 142].

 

ثبات و تغییر اخلاق فرد و جامعه

ریشة رفتارهای انسانها، ارزش ها و باروهای اوست. یعنی مجموعه رفتارهای افراد را می‌توان با مجموعه‌ای از ‌ارزشهایی که برای او مهم است مرتبط دانست. ناوران معتقد است که ارزشها بنیادی‌ترین باورهای ما هستند و آنها را به سه حوزه تقسیم می کند:

1- ارزشهای اخلاقی (انصاف، اعتماد، عدالت، عشق، شادی و...)

2- ارزشهای عملی (کارایی، سلامت، بیماری، صرفه جویی و ...)

3- ارزشهای زیبایی شناسی (جذابیت، لطافت، تناسب و ...)

ارزشهای اخلاقی تمایل افراد به سیستمی از باورهاست که به آنها کمک می‌کند تا بتوانند درست را در مقابل نادرست و خوب را در مقابل بد تعریف کنند.‍[1]

ارزشهای اخلاقی در یک جامعه در طول زمان شکل گرفته اند و عمدتاً از طریق تقلید به افراد تازه وارد منتقل می‌شود. در حالت عادی افراد حتی ممکن است از وجود آنها آگاه نیز نباشند. بلکه وقتی نوعی تغییر در جامعه شروع شود یا فرد یا جوامع دیگر سرو کار پیدا کند، این ارزشها نمایان می‌شوند و در این حالت است که نوعی بی‌نظمی یا بحران در رعایت اصول اخلاقی برای فرد و یا جامعه بوجود می‌آید.[2]

اصول اخلاقی از عوامل ثبات بخش به جامعه محسوب می‌شوند و معمولاً در مقابل تغییرات اجتماعی مقاومت می‌کنند، اما بهرحال با گذشت زمان این اصول با تغییر و تحول خود به سازگاری مجدد با شرایط جدید جامعه می‌رسند.

 

مشکلات انتخاب‌های اخلاقی

هر چند ما احکام اخلاقی را به صورت " اصول اخلاقی" بیان می کنیم، اما این اصول کاملاً آشکار نیستند و بعضاً متناقص می‌باشند. نمودار زیر نشان می‌دهد که هر چه سطح با موضوع اخلاقی از سطح فردی به سمت جامعه‌های بزرگتر و بین‌المللی می‌رود، میزان روشن بودن و اشتراک اصول اخلاقی کمتر می‌شود.

اما مشکلات اخلاقی محدود به موارد فوق نیست، بلکه در بسیاری از موارد نوعی تناقض بین اصول اخلاقی وجود دارد. این تناقض‌ها زیادند، در زمینه پزشکی یک پزشک وظیفه دارد برای زنده ماندن افراد تلاش کند و در عین حال کاستن از درد نیز از وظایف است. یک پزشک در برابر یک بیمار لاعلاج که تقاضا می‌کند به زندگی او خاتمه داده شود چه باید بکند؟ و یا پرسشی مشکلتر، در حالت مشابهی که بیمار نوزاد است و خود نمی‌تواند چیزی بخواهد، وظیفه پزشک چیست؟ تناقض های مشابهی بین رعایت اصول اخلاقی جهانشمول و اصول اخلاقی طایفه ای یا حرفه‌ای که کارایی نیز دارد می تواند بوجود آید. یا مثلاً آیا دشمنان آزادی می‌توانند آزاد باشند؟ یا آیا باید با یک مدیر خودکامه مبارزه کرد یا با سازش، سعی در اصلاح امور داشت؟

پیچیدگی‌ها و فعالیت‌های اخلاقی محدود به مسایل پیچیدة فوق نمی‌شود، بلکه حتی در موارد ساده‌ای مانند حل اختلاف بین یک نفر و یک سازمان از دیدگاه‌های منافع فرد، جامعه وسازمان یا بخشی که فرد در آن کار می‌کند نتایج متفاوتی حاصل می‌شود.

 

سازمان‌های عصر اطلاعات

مشخصات عصر اطلاعات را به طرق مختلفی بیان کرده‌اند؛ به نظر می رسد مهمترین خصوصیت این عصر غلبه اهمیت تولید دانش و اطلاعات بر اهمیت تولید کالا و انرژی می‌باشد. در چنین حالتی سرمایة دانشی اهمیت بیشتری نسبت به سایر سرمایه‌های سازمان از قبیل مالی و فیزیکی خواهد داشت. همچنین در اثر توسعه فناوری اطلاعات، انتقال و توزیع اطلاعات در این عصر با سرعت و هزینة بسیار کمی میسر شده است. به گونه‌ای که اکنون مفهوم دهکده جهانی تا حد زیادی چهره واقعی به خود گرفته است.

به طور خلاصه می توان خصوصیات عصر اطلاعات را به شرح زیر بیان کرد:

افزایش اهمیت اطلاعات - اگر سیستم‌ها را شامل جرم، انرژی و اطلاعات بدانیم، به طور روزافزونی اهمیت اطلاعات در سیستم‌ها در حال افزایش است. اکنون برخی از اندیشمندان معتقد هستند که "جامعة غربی دیگر امروزه مبتنی بر تولید کالاها و اشیاء نیست، بلکه اساس آن تولید اطلاعات است.[بشیریه، 79، ص95]

جهانی شدن - اهمیت فاصله و مرزهای جغرافیایی در کاهش می باشد و پدیده ها وابستگی هرچه بیشتری به یکدیگر پیدا می کنند. یک پدیده محلی می تواند به پدیده ای جهانی تبدیل شود و تحولات جهانی بسیاری از پدیده های محلی را تحت تأثیر قرار می دهند.

شبکه‌ای شدن جهان -  در اثر جهانی شدن و توسعه فناوری اطلاعات اکنون بسیاری از ساختارهای اجتماعی با مفهوم شبکه قابل درک می باشند. رجایی در ابتدای یکی از کتاب‌های خود از قول یک ناشناس می‌گوید: "روزگاری گمان می‌رفت جهان مسطح است، سپس ثابت شد که گرد است، اکنون به یقین کاملاً شبکه ای است." [رجایی، 80، ص 5]

افزایش تغییرات - امروزه با تغییرات دائمی روزافزون جوامع روبرو هستیم که دلیل اصلی آن در خصوصیات اطلاعات و فرایندهای مرتبط با آن است. سرعت این تغییرات به گونه ای که بسیاری از جمله ایکاف معتقد است "تغییر خود پیوسته در حال تغییر است"‍[ایکاف، 75، ص6].

سازمانها در عصر اطلاعات تحت تأثیر خصوصیات این عصر قرار دارند و به همین دلیل مهمترین خصوصیات این سازمانها را می‌توان چنین بیان کرد:

 

خصوصیات داخلی سازمانها در عصر اطلاعات

فرایند تولید اطلاعات مهمترین فرایند - در سازمانها، فرایندهای مختلفی وجود دارد، اما در سازمانهای امروزی فرایند تولید اطلاعات مهمترین فرایند می‌باشد.

اهمیت نوآوری و خلاقیت - تولید اطلاعات ناشی از خلاقیت و نوآوری است و بنابراین سازمانهای امروزی باید قادر باشند از طریق این نوآوری و خلاقیت خود را با شرایط محیطی سازگار کرده و امکان کسب سود و رشد و توسعه را برای خود فراهم کنند.

افزایش اهمیت همکاری و تبادل اطلاعات نیروی انسانی با یکدیگر- فرایند تولید اطلاعات بدون تبادل اطلاعات بین افراد قابل تصور نیست. تولید اطلاعات، نه تنها به همکاری دانشگران در حوزه‌های مختلف فنی بستگی دارد، بلکه به تبادل اطلاعات وسیعی بین آنها با مدیران،  مشتریان و سایر ذینفعان متکی است.

افزایش اهمیت نیروی انسانی- منبع اصلی تولید اطلاعات مغر انسانهاست، لذا نیروی انسانی مهمترین منبع سازمانهای امروزی است. این به معنی لزوم توجه به خصوصیات این منبع برای دستیابی شیوه های است که به تولید کارا و اثربخش اطلاعات می‌باشد.

 

خصوصیات محیط خارجی سازمانها در عصر اطلاعات

تغییرات دائمی و روزافزون، امروزه ما شاهد تغییرات روزافزونی در عرصة محصولات، فناوری‌های جدید هستیم که تصور می‌شود این تغییرات به صورت شتاب دار در آینده نیز ادامه یابد و سازمانها را هر دم با چالش نو مواجه کند. چنانکه گفته‌اند "به محض ورود جنس جدید به بازار، احتمال کهنه گی آن مطرح می‌شود".[محسنی، 80، ص164].

رقابت شدید - در حال حاضر رقابت شدیدی بین سازمانها وجود دارند. سازمانهای بزرگ اغلب در خطر از دست دادن بازار و حذف یا بلعیده شدن توسط سایر غول های چند ملیتی هستند و سازمانهای کوچک و متوسط نیز به طور روزافزونی با رقبای جدید مواجه هستند.

افزایش انتظارات اجتماعی از سازمانها- افزایش آگاهی های عمومی در مورد پیامدهای فعالیتهای سازمانها، قدرت تأثیرگذار سازمانها و سهولت تبادل اطلاعات در این زمینه‌ها باعث افزایش انتظارات اجتماعی از سازمانها شده است. از جمله؛ حساسیت نسبت به محیط زیست، رعایت حقوق اقلیت ها، عدم تبعیض قومی، مذهبی، جنسی و پرهیز از اقدامات غیراخلاقی.

افزایش نظارت‌های اجتماعی - سهولت تبادل اطلاعات و برقراری تماس بین گروههای مختلف و انتشار اطلاعات در سطح وسیع باعث است کلیه اقدامات سازمانها به شدت تحت نظارت اجتماعی گروههای مختلف قرار گیرد. [ محسنی، 80، ص146] این موضوع در کنار افزایش انتظارات اجتماعی باعث افزایش فشارهای اجتماعی بر سازمانها شده است. [دیوید، 82، ص312].

 

موفقیت سازمانها در عصر اطلاعات

همانند بسیاری از کلمات و مفاهیم، ارائه تعریف جامع و همه پسندی برای موفقیت سازمانها مشکل و شاید غیرممکن باشد. اما برخی معیارهای موفقیت را می توان برشمرد، مانند سودآوری، بقاء، رشد، میزان حصول به اهداف، قابلیت های رقابتی. آنچه در این مقاله مد نظر می باشد ارائه تصویر کلی از موفقیت شامل سودآوری کوتاه مدت و قابلیت های استراتژیک برای بقاء و رشد سازمان در آینده (توانایی مقابله با شرایط عدم اطمینان) می باشد.

بهرحال هرگونه که موفقیت را تعریف کنیم، کسب آن توسط سازمانها در عصر اطلاعات منوط به توجه به خصوصیات داخلی این سازمانها و شرایط محیطی آنها و تعیین استراتژی و ساختار آنها براساس این خصوصیات است. از دیدگاهی که این مقاله به موضوع دارد، مهمترین عوامل موفقیت سازمانها در عصر اطلاعات عبارتند از توجه به نیروی انسانی به عنوان منبع تولید اطلاعات و ایجاد شرایط لازم برای نوآوری و خلاقیت و آگاهی نسبت به نوع و جهت تغییرات و نیز واکنش مناسب در قبال حساسیت های محیطی.

 

اخلاق و نظریه‌های سازمان و مدیریت

رابطه بین اخلاق و سازمان و مدیریت از گذشته مورد بررسی قرار گرفته و مباحث متعددی در این زمینه مطرح شده است. در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود.

 

اخلاق و تئوری سازمانها

به نظر می‌رسد هنوز معروف ترین رابطه بین سازمان و اخلاق از آن وبر باشد که تحولات صنعتی در اروپا و به تبع آن بروز سازمانهای مدرن را ناشی از اخلاق پروتستانی می‌داند وبر شکل گیری سازمان عقلایی در غرب را ناشی از اخلاق پروتستانی می‌دانست. او معتقد بود؛ بین برخی خصوصیات اخلاقی پروتستان ها از قبیل سخت کوشی، ریاضت، تقوا و پارسایی (که به صرفه جویی منجر می‌شود) و تحولات صنعتی در اروپا و بروز سازمانهایی صنعتی رابطة نزدیکی دارد.[قلی پور، 80، ص 50]

از آنجایی که اخلاق بخشی از فرهنگ می باشد، بیشتر نظریه هایی که بر رابطه بین فرهنگ و نظریه‌های سازمان تأکید کنند، خود به خود بر اهمیت اخلاق در این زمینه تأکید می کنند. به عنوان مثال می توان به نظریه های هافستد [ضیایی، 1383] و نظریه های شاین [قلی پور، 80، ص198] و کتاب نسبتاً جامع اشنایدرو بارسو [اشنایدر،79، ص 127] اشاره کرد.

 

اخلاق و استراتژی

اکنون مسئولیت‌های اجتماعی بطور عام و اصول اخلاقی بطور خاص به بخش جدایی ناپذیر از مباحث تعیین و اجرای استراتژی تبدیل شده است. کمتر کتابی در زمینة مدیریت استراتژیک منتشر می‌شود که بخش مشخصی را در این باره نداشته باشد. دیود می گوید "استراتژیست‌ها مسئولیت تدوین، توزیع و اعمال اخلاقی سازمان را برعهده دارند." البته او بلافاصله بر مسئولیت مدیران نیز تأکید کرده، می نویسد: " هر مدیری این مسئولیت را دارد که به عنوان نمونه‌ای از کسی که به اصول اخلاقی پایبند است عمل کند و این ویژگی جزء جدا نشدنی از مسئولیت همه مدیران است"[دیوید، 82، ص59] همچنین او معتقد است که "روز به روز اعتقاد سازمانها در این مورد راسخ‌تر می‌شود که ترویج اصول اخلاقی و تقویت فرهنگ معنوی موجب ایجاد مزیت‌های استراتژیک خواهد شد". [دیود، 82، ص60]

همچنین تاکه ناکا از دانشگاه کوبه برای تلفیق مسئولیت‌های سازمانها برای سودآوری در ضمن رعایت اخلاق، سعی کرده است به جای دو مفهوم، استراتژی و عقلانیت دو مفهوم جدید معرفی کند. پاسخگویی  و جامعیت  [3]

همچنین در زمینه اخلاق و استراتژی قابل ذکر است که یکی از مهمترین جنبه های بررسی محیطی در برنامه‌ریزی استراتژیک، انتظارات اجتماعی و پیش بینی واکنش های متناسب با آنها می باشد.

 

اخلاق و تئوری‌های رفتار سازمانی

شاید مهمترین تأثیرات اصول اخلاقی مربوط به رفتار نیروی انسانی باشد. این اصول هم در انتخاب نیروی انسانی و هم در نحوة ایجاد انگیزه، نظارت و کنترل نیروی انسانی نقش مهمی دارند. مطابق تحقیقات تروینو و یانگ بلاد تصمیم‌گیری‌های اخلاقی عمدتاً تحت تأثیر انتخاب افراد اخلاقی است و پاداش و تنبیه متداول تأثیر زیادی در رعایت اصول اخلاقی ندارد. البته آنها مجازات شدید را از عوامل مؤثر بر رفتارهای اخلاقی تشخیص دادند. [لاوسن، 81، 268].

مهمترین فعالیت‌های یک سازمان تصمیمات آن می‌باشد. اخلاق افراد بر تصمیمات آنها تأثیر زیاد دارد. افراد را از لحاظ میزان پایبندی به سه دسته اصلی تقسیم می‌کنند. اول بندگی و پیروی محض از قوانین، دوم رعایت عرف، در این حالت، افراد فقط در حد انتظار به رعایت قوانین پایبند هستند و سوم، اجتهاد، در این حالت افراد اصولی را خود ارائه می‌کنند و آنها را رعایت می کنند. [رابینز، 83، ص 136] به نظر می‌رسد افراد هرچه حرفه‌ای‌تر باشند، بیشتر در دسته سوم قرار می‌گیرند.

یکی از مباحث مهم در نحوه تشکیل و عملکرد، گروهها و تیم های کاری، مباحث مرتبط با اعتماد متقابل اعضاء گروه با تیم کاری است. بالاترین خصیصة اعتماد آفرین و صداقت می باشد و سایر خصوصیات نیز عمدتاً اخلاقی می‌باشند. [رابینز، 83، ص84].

یکی از مباحث مهم در رفتار سازمانی، رهبری است. تقریباً کلیه نظریه هایی که در زمینه رهبری وجود دارد، یک عامل مهم (و اغلب یکی از دو عامل) که مشخص کنندة رفتار رهبری است، طرز رفتار با زیردستان است که این خود به شدت تحت تأثیر اصول اخلاقی است.

 

اخلاق در سازمانهای عصر اطلاعات

رابطه بین سازمان و اخلاق به طرق مختلفی قابل بحث و بررسی است. ممکن است سوال این باشد که آیا سازمان از بین کسب سود بیشتر و اجرای عدالت یا اقدامات خیرخواهانه کدام را انتخاب کند؟ پاسخ به چنین سوالاتی مشکل می باشد و نظرات متضادی نیز در این زمینه بیان شده است، اما دیدگاه این مقاله بررسی چنین سؤالاتی نیست.

دیدگاهی که این مقاله به موضوع سازمان و اخلاق دارد، این است که در عصر اطلاعات برای کسب موفقیت سازمانها، بر هر نحوی که آن را تعریف کنیم، اخلاق نقش مهمی ایفاء می کند. یعنی امروزه نمی‌توان سازمانی موفق داشت، اما در گفتار و عمل، در داخل و خارج سازمان، پایبندی به اخلاق نداشت.

دلیل تأکید بر چنین دیدگاهی با توجه به مطالب پیش گفته، اولاً نقشی است که انسانها در سازمانهای امروزی دارند، چنانکه گفته شد اخلاق برفعالیت انسانها تأثیر قابل توجهی دارد، بخصوص وقتی که این فعالیتها فکری باشند. نوآوری، خلاقیت و مشارکت در تبادل اطلاعات از ارکان اصلی فرایند تولید دانش می باشند که توسط دانشگران انجام می شود. نوع قضاوت این افراد در مورد سازمان و موضوع فعالیت‌شان تأثیر بسیار زیادی در کارایی و اثربخشی آنها دارد. انتظار بروز خلاقیت توسط کسانی که کار خود را از لحاظ اخلاقی "ناپسند" تلقی می کنند، واقعی نیست و در چنین شرایطی تبادل اطلاعات یا صورت نمی گیرد یا بسیار پائین خواهد بود.

نتایج منتشر شده از یک تحقیق که بر روی 1500 از کارکنان در امریکا انجام شده است نشان می دهد که به نظر آنها مدیران توجه بیشتری به مباحث اخلاقی در سال 2003 نسبت به سال 2000 از خود نشان می‌دهند و به گفتگو در مورد آن می پردازند.[4]

ثانیاً در شرایط "جهانی شده" و شبکه‌های گسترة اطلاعاتی فعلی از سازمانها انتظارات می رود در مقابل مسایل محیط زیست،ر عایت منافع جامعه، حقوق اقلیت ها و... حساسیت داشته و واکنش نشان دهند. به علاوه این شبکة گسترده کلیه فعالیتهای سازمانها را تحت نظر دارد و براحتی می‌تواند از طریق انجمن ها و مجامع مختلف چهرة سازمانها را در انظار عمومی خراب کند. این انجمن ها می توانند اطلاعات مختلف را جابجا کرده، انتشار دهند و یا برای انجام اقدامات جمعی، هماهنگی های لازم را بعمل آورند، لذا سازمانها ناچار به انجام اقدامات وسیع و گسترده برای جلب افکار عمومی است که وجه غالب آنها نشان دادن وجة اخلاقی کارهای سازمان می باشد. لازم به توضیح است که هرچه سازمانها بزرگتر باشند باید حساسیت آنها نسبت به این مسائل بیشتر باشد [4].

بنابراین وجود توجیهات اخلاقی برای اقداماتی که سازمانها در داخل خود انجام می دهند و نشان دادن تعهدات اخلاقی سازمان به افکار عمومی جزیی، جدایی ناپذیر از فعالیت های سازمانها برای کسب موفقیت می باشد. اورلیتسکی و بنجامین در یک تحقیق نشان دادند هرچه عملکرد اجتماعی شرکت بیشتر باشد، ریسک مالی کمتری را تحمل می شود.[5]

 

جمع بندی

شرایط سازمانها در عصر اطلاعات به گونه ای است که اخلاق نقش مهمی در کسب موفقیت آنها دارد، لذا برای سازمانها توجه به اصول اخلاقی اجتناب پذیر است و برای عملی کردن چنین توجهی لازم است اقدامات مناسب انجام دهند که برخی از آنها به شرح زیر می باشند:

1- توجه به حفظ کرامت انسانها- انسانها در سازمانها ممکن است خوب یا بد کار کنند، ممکن است لازم باشد برخی اقدامات در مورد آنها اعمال شود، اما هیچیک از اینها نمی‌تواند متمسکی برای تحقیر آنها باشند.

2- توجه به میزان مشروعیت اقدامات سازمان از دیدگاه کارکنان - وجود مشروعیت برای سیستم های حقوق و دستمزد، ارتقاء ها، سیستم های توزیع پاداش و ... می تواند بر کارایی، اثربخشی و ایجاد یک سازمان پویا و پر تلاش تأثیر بسیار زیادی داشته باشد.

3- توجه به اصول اخلاقی جهان شمول- جهانی شدن و شبکه ای شدن بکارگیری اصول اخلاقی جهان شمول را برای سازمانها (بخصوص سازمانهای بزرگ) الزامی کرده است. توجه به این اصول بستر اولیه برای ارتباطات شرکتها از کشورهای مختلف را فراهم می کند.

4- مسئولیت پذیری سازمانها در قبال پیامدهای اقدامات آنها- اقدامات بسیاری از سازمانها دارای پیامدهای مختلفی بخصوص تخریب محیط زیست و آلودگی آن می‌باشد. سازمانها باید در قبال این موضوع، اقدامات مورد انتظار را انجام دهند.

5- اقدامات مناسب و سازگار با حساسیت های اجتماعی- امروزه نسبت به مسایلی از قبیل حقوق زنان، کودکان، اقلیت های، حساسیت زیادی وجود دارد. بی توجهی و عدم واکنش در مقابل آنها می تواند برای سازمانها، مشکلاتی را ببار آورد.

6- و بالاخره تدوین منشور اخلاقی سازمان- در این منشور، اصول اخلاقی سازمان در زمینة ارتباطات با کارکنان، مشتریان، سهامداران، دولت و... به طور روشن بیان خواهد شد و در معرض نظر همگان قرار خواهد گرفت.

 

منابع:

1- اشنایدر، سوزان.سی و بارسو، لوئیس، "1379، "مدیریت در بهینة فرهنگ ها" ترجمه، سید محمد اعرابی و داوود ایزدی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول.

2- ایکاف، راسل، 1375، "برنامه‌ریزی تعاملی"، ترجمه سهراب خلیلی شورینی، تهران، کتاب ماد، چاپ اول.

3- بشیریه، حسین، 1379، "نظریه‌های فرهنگ در قرن بیستم"، تهران، مؤسسه آینده پویان، چاپ اول.

4- دورتیه، ژان، فرانسوا 1382، "علوم انسانی گستره شناخت‌ها"، ترجمه مرتضی کتبی و دیگران، تهران، نشر نی، چاپ اول.

5- دیوید، فرد.آر، 1382، "مدیریت استراتژیک"، ترجمه علی پارسائیان و سید محمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ پنجم.

6- رابینز، استیفن.پی، 1383، " مبانی رفتار سازمانی"، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ هشتم.

7- رجایی فرهنگ، 1382، "پدیده جهانی شدن وضعیت بشری و تمدن اطلاعاتی"، ترجمه عبدالحسن آذرنگ، تهران، نشر آگه، چاپ دوم،

8- ضیایی، مظاهر، 1383، "لحاظ ویژگی های فرهنگ ایران برای انجام موفقیت آمیز تحول سازمانی"، دومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت، دانشگاه صنعتی شریف.

9- غنی نژاد، موسی، 1381، "در باره هایک"، تهران، نشر معاصر، چاپ اول.

10-  قلی پور، آرین، 1380، "جامعه شناسی سازمانها، رویکرد جامعه شناختی به سازمان و مدیریت"، تهران، سمت، چاپ اول.

11- لاوسن، رابرت، بی، 1381 "روانشناسی سازمانی و رفتار سازمانی"، ترجمه رمضان حسن زاده و دیگران، تهران، نشر ساوالان، چاپ اول.

12- محسنی، منوچهر، 1380، "جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، تهران، نشر دیدار، چاپ اول.

[1] www.ethics.org/ask.e4.html

[2] www.modern-thinker.co.uk

[3] Takenaka Katsuhista 1997|"New Norms in Conterporary rganization|Strategy|Ethics 

      and Accontability"| Kobe University.

[4]www.ethics.org/nbes 2003/nbes 2003-summery.html

[5]Orlitzky marc and Bengamin Jonn D. 2001 "Corporate social performance and firm risk: A Meta Analytic Review"| Business and socity| Volume 40|Number.4