hc8meifmdc|2011A6132836|PM_Website|tblnews|Text_News|0xfdff98d003000000b314000001000300
تأثیر زهر کژدم سیاه در بروز عوارض پاتولوژیک در موش
صحرایی
دکترروح‌اله دهقانی*؛ دکتر
طاهره خامه‌چیان**؛ محمد علی اسدی***
چکیده:
سابقه و هدف: کژدم سیاه یکی از کژدم‌های خطرناک دنیا و ایران است. این کژدم درمناطق گرمسیر کشور موجب گزش تعداد زیادی از افراد بوده که پیامد آن عوارض خطرناک و گاهی مرگ می‌باشد.
باتوجه به اینکه مطالعه تأثیرات زهر این کژدم در حیوانات آزمایشگاهی می‌تواند میزان
آسیب بافتی زهر را روشن و کمک
زیادی به درمان کژدم زدگان نماید، این مطالعه با هدف بررسی تأثیر زهر کژدم
سیاه در موش صحرایی انجام گردید.
مواد و روش‌ها: مطالعه به روش تجربی در روی 88 موش صحرایی نژاد سفید(آلبینو) از
گونه راتوس نروژیکوس و سن تقریبی 3-2 ماهه و جنس ماده و با وزن 250-200 گرم صورت پذیرفت. موش‌های صحرایی به‌طور تصادفی و مساوی به دو گروه شاهد(44 سر) و مورد (44 سر) تقسیم گردیدند. به گروه شاهد 1/0 سی‌سی سرم فیزیولوژی و به گروه مورد 1/0 سی‌سی سرم فیزیولوژی
که حاوی یک میکرولیتر زهر استخراجی کژدم
سیاه بود، تزریق گردید.
پس از مرگ و آتوپسی و تهیه لام، تغییرات پاتولوژیک ناشی از تزریق زهر با
استفاده از میکروسکوپ مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت. میزان مرگ در
گروه شاهد و مورد با آزمون دقیق فیشر مورد تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها: نتایج پژوهش نشان داد که مرگ و میر در موش‌های صحرایی گروه
مورد به میزان 5/95 درصد و در بقیه موارد مسمومیت شدید پس از تزریق زهر
کژدم سیاه رخ داده است . تغییرات پاتولوژیک بر اثر تزریق
زهر این کژدم در مغز،
کبد، ریه، کلیه، طحال، معده، پوست، بافت نرم، روده باریک، عضلات و قلب به ترتیب به
میزان 5/64 ، 69 ، 88 ، 7/59 ، 75/54
، 5/59 ، 85/40 ، 70 ، 4/62 ، 47 و 8/4 درصد روی داده است. تغییرات پاتولوژیک در این اندام‌ها شامل
خونریزی، احتقان، نکروز، ادم و التهاب با درجه‌های شدید تا
ملایم بود. در بافت نخاع و پانکراس تغییرات پاتولوژیک مشاهده
نگردید.
بحث:.بررسی تغییرات پاتولوژیک در
اندام‌های مختلف در موارد انسانی، به صورت بیوپسی و آتوپسی موجب شناخت تأثیرات این زهر در انسان و در نتیجه درمان مناسب‌تر مصدومین
می شود.
کلیدواژه‌ها: کژدم سیاه، زهر، عوارض پاتولوژیک، ، موش صحرایی.
مقدمه
کژدم‌ها، در مناطق گرمسیری و خشک دنیا، زندگی افراد زیادی را مورد تهدید
قرار می‌دهند. هرساله موارد متعددی کژدم گزیدگی از کشورهای مختلف دنیا گزارش شده
است. در کشور ما نیز هرساله موارد متعددی کژدم گزیدگی از نقاط مختلف گزارش شده که
در مواردی منجر به مرگ گردیده است(1). بنابر گزارش مدیر کل اداره پیشگیری و مبارزه
با بیماری‌های وزارت بهداشت فقط در سال
1376، 33731 مورد کژدم‌گزیدگی اتفاق
افتاده که 39 مورد آن منجر به مرگ شده است. 23437 مورد گزیدگی، یعنی حدود 70 درصد موارد در سراسر کشور و 32 مورد مرگ آن یعنی 82 درصد موارد مرگ در خوزستان
اتفاق‌افتاده‌است. این بدین معناست که کشندگی کژدم‌های خوزستان از سایر استان‌ها
بیشتر است و سبب مرگ بیشتری شده‌است(2). در ایران حدود 32 گونه کژدم
گزارش شده است(3). کژدم سیاه (Androctonus crassicauda) یکی از خطرناک‌ترین
کژدم‌های دنیا محسوب می‌گردد که در تمام نقاط ایران پراکندگی دارد و در مناطق گرمسیری و خشک از وفور بالاتری
برخوردار است. این کژدم دارای زهری نوروتوکسیک است و می‌تواند اکثر اعضای حیاتی بدن را درگیر کند و پیامد مرگبار به‌دنبال‌داشته‌باشد(4).
گزیدگی این کژدم در استان‌های خوزستان، هرمزگان، اصفهان (به‌ویژه در مناطق کویری و خشک استان) گزارش شده است. این
کژدم در استان خوزستان موجب 35 تا 40 درصد(5) و در کاشان 30 درصد کژدم‌زدگی
می‌شود(6). مهم‌ترین پیامدهای گزش کژدم‌های خانواده بوتیده
در انسان به صورت تنفس سریع، فلج عضله دیافراگم، اسپاسم
عضلات ارادی، تکان‌های شدید عضلانی، تشنج عضلات، انقباض یا همکشی و سخت‌شدن عضلات(7) به دلیل افزایش
آزاد سازی استیل کولین (8)، ورم و
خیز ریوی، آسیب عضله قلب، آشفتگی و اختلال
عروقی و تغییرات پاتولوژیک بعضی از اندام‌ها به‌تنهایی یا به صورت
آسیب چندگانه در اندام‌های مختلف می‌باشد(9).
به‌رغم اینکه کژدم‌گزیدگی یکی از مشکلات بهداشتی عمده
کشور می‌باشد، مطالعه چشم‌گیری در این زمینه صورت نگرفته است. باتوجه به اینکه
مطالعه تأثیرات زهر این کژدم در حیوانات
آزمایشگاهی می‌تواند میزان آسیب
بافتی زهر را روشن و کمک زیادی به درمان کژدم‌زدگان نماید و نظر به اینکه اکثر قربانیان
ناشی از گزش را در کشور ما کودکان تشکیل می‌دهند(6)، مطالعه اثر
زهر کژدم سیاه در موش صحرایی انجام گردید. بررسی عوارض مختلف زهر روی مدل حیوانی
می‌تواند کمک شایانی به بخش های
درگیر کژدم زدگی نماید.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر به روش تجربی انجام‌گرفت. موش‌های صحرایی ماده که به منظور پژوهش با وزن 200 تا 250 گرم و سن تقریبی 2 تا
3 ماهه از نژاد سفید (آلبینو) و گونه راتوس نروژیکوس پرورش داده شده بودند، به دو گروه شاهد با 44 سر و مورد
44 سر تخصیص داده شدند. به‌کارگیری گروه شاهد به‌دلیل مقایسه میزان مرگ و
میر با گروه مورد بوده است تا اثر هرگونه عوامل مداخله‌گر و یا مخدوش‌کننده در ایجاد
مرگ از جمله نوع تغذیه یا عوامل دیگر به حداقل برسد. به گروه مورد به میزان 1/0سی‌سی سرم فیزیولوژی که حاوی یک میکرولیتر
زهر کژدم سیاه بود، تزریق‌گردید. در یک مطالعه راهنما در کاشان تزریق 5/0 میکرولیتر زهر موجب مرگ موش‌های صحرایی به میزان حدود 40 درصد شده‌است، لذا با توجه به اهداف مطالعه و به منظور بررسی اثر کشندگی زهر و سپس بررسی میزان تخریب بافتی ناشی از
آن در این‌مطالعه 1میکرولیتر زهر تزریق گردید. زهر تزریق‌شده به میزان 20 درصد از کژدم‌های کاشان و 80 درصد از کژدم‌های
خوزستان استخراج و به صورت مخلوط استفاده‌گردید. این زهر به صورت تازه، طبیعی، لیوفلیزه‌نشده و خشک‌نشده مورد استفاده قرار گرفت.
این کژدم‌ها از شهرستان‌های شوش، رامهرمز، باغملک، ایده در استان
خوزستان و روستاهای کاشان جمع‌آوری و سپس به آزمایشگاه منتقل گردیدند. در طول مدت نگهداری با سوسری آلمانی زنده تغذیه شدند. به منظور
تهیه زهر یک‌دست از نمونه‌های صیدشده در دو منطقه پس از تغذیه با یک نوع رژیم غذایی به مدت حدود 2 ماه از آنان زهر استخراج گردید و با استفاده از دستگاه الکتروشوک از آن‌ها زهرگیری شد و سپس به‌وسیله
پی‌پت 100 میکرولیتر جمع‌آوری و اندازه‌گیری گردید و با مقدار مشخص با سرم
فیزیولوژی هر 10 میکرولیتر زهر در 1 سی‌سی سرم فیزیولوژی در محیط استریل مخلوط شد و حداکثر برای 24 ساعت مورد استفاده قرار گرفت. به گروه شاهد فقط 1/0 سی‌سی سرم
فیزیولوژی استریل تزریق گردید. سپس نتایج مرگ و میر حاصل از تزریق در گروه شاهد و مورد مقایسه
گردید. بعد از مرگ موش‌های گروه مورد، تک‌تک نمونه‌ها مورد تشریح قرار
گرفت. قطعات بافت جداشده از حیوان در عمل آتوپسی، پس از برداشت، در محلول فرمالین
10 درصد برای ثبوت بافت گذاشته‌شدند. پس از ثبوت برش‌های مناسبی از
آن‌ها تهیه‌شد و برای پاساژ بافت در دستگاه اتوتکنیکون قرار داده شدند تا
بافت برای قالب‌گیری آماده شود. پس از برش و رنگ‌آمیزی با استفاده از میکروسکوپ مورد مطالعه قرار گرفتند. داده‌های پژوهش دسته‌بندی و سپس با رسم جداول توصیف‌گردیدند. میزان مرگ و میر در گروه شاهد و مورد با آزمون‌آماری دقیق فیشر مورد تحلیل قرارگرفت.
یافته‌ها
نتایج نشان‌داد زهر کژدم سیاه در پیرو تزریق در موش
صحرایی موجب مسمومیت و بروز تغییرات
پاتولوژیک در اندام‌هایی مانند: مغز، کبد، کلیه، طحال، معده، روده باریک،
پوست، ریه، عضلات، قلب و بافت نرم می‌گردد. مرگ و میر در موش‌های صحرایی گروه مورد به میزان 5/95 درصد ، پس از تزریق زهر کژدم سیاه رخ داده
است. مدت زمان مرگ پس از تزریق زهر کژدم مزبور ،5/32 ±51 دقیقه بود که حداکثر150 دقیقه و حداقل 10 دقیقه بوده است. میزان مرگ و میر در گروه‌های مورد و شاهد بر اثر تزریق زهر کژدم سیاه اختلاف داشت (0001/0 P<). 5/0 درصد موش‌های صحرایی گروه مورد ، بعد از
تزریق زهر و پس از بروز علایم کامل مسومیت و گاهی بیهوشی، بعد از 11 تا 28 ساعت
بهبودی کامل یافتند و هوشیارشدند. مدت زمان بهبودی پس از تزریق زهر کژدم مزبور 12 ±5/19 ساعت بود. پس از این مدت، این موش‌ها با سلامت مشغول خوردن آب و غذا
و گرومینگ شدند و دیگر تلفاتی در میان آن‌ها مشاهده نشد.
بالاترین تغییرات پاتولوژیک در ریه به میزان 1/88 درصد
و کمترین آن در قلب به میزان
8/4 درصد رخ داد، و در نخاع و پانکراس تغییرات پاتولوژیک مشاهده‌نگردید.
تغییرات پاتولوژیک در مغز به میزان 27/64 درصد و شامل کانون نکروزی با درجات خفیف تا شدید، احتقان، التهاب، خونریزی و بروز واکنش گلیوزیس و آتیپیسم سلولی بود(جدول1). تغییرات
پاتولوژیک در کبد موش صحرایی به میزان 69 درصد و شامل احتقان و خونریزی با درجات
خفیف تا شدید کانون نکروزی به‌تنهایی یا همراه با خونریزی
بود(جدول2). تغییرات پاتولوژیک در کلیه موش‌های صحرایی به
میزان 7/59 درصد و شامل احتقان ملایم تا شدید، احتقان عروق و خونریزی
همراه با احتقان بود(جدول 3). تغییرات پاتولوژیک در بافت ریه بیش از بقیه اندام‌ها
و به میزان 1/88 درصد و شامل احتقان ملایم تا شدید، ادم ملایم، خونریزی شدید همراه
با ادم حبابچه‌ای، خونریزی شدید همراه با احتقان
و ادم شدید همراه با التهاب، احتقان و خونریزی و یا کانون
نکروزی بود(جدول4). تغییرات در طحال به میزان 75/54 درصد و شامل احتقان ملایم تا
شدید، خونریزی خفیف تا شدید، احتقان همراه با خونریزی متوسط تا
جدول 1- توزیع فراوانی مغز موش صحرایی برحسب تغییرات
پاتولوژیک پس از تزریق زهر کژدم سیاه
|
تغییرات پاتولوژیک درمغز
|
تعداد
|
درصد
|
|
کانون سلولی مرده ملایم تا متوسط
|
19
|
25/45
|
|
کانون سلولی مرده، احتقان و التهاب
|
2
|
75/4
|
|
کانون سلولی مرده و التهاب
|
1
|
38/2
|
|
احتقان ملایم تا متوسط و خونریزی
|
2
|
75/4
|
|
گلیوزیس و بافت سلولی مرده
|
1
|
38/2
|
|
راکتیو گلیوزیس
|
1
|
38/2
|
|
آتیپیسم(بدون تیپ) سلولی
|
1
|
38/2
|
|
طبیعی
|
15
|
73/35
|
|
جمع
|
42
|
100
|
شدید بود. تغییرات پاتولوژیک معده به میزان 5/59 درصد و شامل
نکروز موکوسال ملایم تا شدید، احتقان ملایم تا متوسط و خونریزی همراه با احتقان
بود. تغییرات پاتولوژیک پوست به میزان 85/40 درصد و شامل خونریزی، نکروز، ادم
همراه با نکروز و یا ادم همراه با
جدول 2- توزیع فراوانی کبد موش صحرایی
برحسب تغییرات پاتولوژیک پس از تزریق زهر کژدم سیاه
|
تغییرات پاتولوژیک در کبد
|
تعداد
|
درصد
|
|
احتقان ملایم تا شدید
|
15
|
72/35
|
|
احتقان شدید و خونریزی
|
5
|
9/11
|
|
احتقان سینوسوئیدال
|
3
|
14/7
|
|
کانون سلولی مرده
|
2
|
72/4
|
|
کانون سلولی مرده و خونریزی
|
1
|
38/2
|
|
کانون سلولی مرده و احتقان
|
3
|
14/7
|
|
طبیعی
|
13
|
31
|
|
جمع
|
42
|
100
|
جدول 3- توزیع فراوانی کلیه موش‌های صحرایی برحسب تغییرات پاتولوژیک پس از تزریق زهر کژدم سیاه
|
تغییرات پاتولوژیک در کلیه
|
تعداد
|
درصد
|
|
احتقان ملایم
|
13
|
31
|
|
احتقان متوسط
|
5
|
9/11
|
|
احتقان شدید
|
3
|
1/7
|
|
احتقان عروق
|
2
|
9/4
|
|
احتقان شدید و خونریزی
|
2
|
9/4
|
|
طبیعی
|
17
|
3/40
|
|
جمع
|
42
|
100
|
جدول4- توزیع فراوانی ریه موش‌های صحرایی برحسب
تغییرات پاتولوژیک پس از تزریق زهر کژدم سیاه
|
تغییرات پاتولوژیک در ریه
|
تعداد
|
درصد
|
|
احتقان ملایم تا شدید
|
7
|
78/16
|
|
خیز و ورم ملایم
|
3
|
14/7
|
|
خونریزی شدید و خیز و ورم حبابچه‌ای
|
8
|
19
|
|
خونریزی شدید و احتقان
|
10
|
8/23
|
|
خونریزی، ادم شدید ، احتقان و التهاب
|
8
|
19
|
|
خونریزی، احتقان شدید و کانون
سلولی مرده
|
1
|
38/2
|
|
طبیعی
|
5
|
9/11
|
|
جمع
|
42
|
100
|
التهاب و نکروز و یا خونریزی با ادم بود. تغییرات پاتولوژیک در بافت
نرم به میزان 70 درصد و شامل خونریزی
ملایم تا متوسط، خونریزی همراه با احتقان و یا التهاب همراه با خونریزی بود.
تغییرات پاتولوژیک در قلب موش صحرایی از همه اندام‌ها کمتر و به میزان 8/4 درصد و
فقط شامل احتقان عروقی بافت چربی اطراف قلب
بود. تغییرات پاتولوژیک در عضلات موش صحرایی فقط شامل خونریزی شدید تا متوسط و به
میزان 47 درصد بود. تغییرات پاتولوژیک در روده باریک به میزان 4/62 درصد و شامل
نکروز موکوسال به‌تنهایی و یا همراه با التهاب بود.
بحث
یافته‌های پژوهش نشان‌داد
که زهر کژدم سیاه در موش صحرایی موجب بروز
تغییرات پاتولوژیک متنوعی‌شده که بیشترین این تغییرات در ریه و کمترین آن در قلب
موش‌های صحرایی تحت مطالعه بوده است. به‌جز ریه و قلب اندام‌هایی چون مغز،
کبد، کلیه، طحال، معده، روده باریک، پوست، بافت نرم و عضلات بر اثر تزریق
زهر دچار تغییرات پاتولوژیک شدند، این تغییرات در بافت اندام‌های
مذکور بسیار متنوع بوده و در اندام‌های گوناگون موجب بروز احتقان،
نکروز بافتی، خونریزی و ادم با درجات ملایم تا شدید شده است. در یک بررسی به تأثیرات پاتولوژیک تزریق زهر کژدم Buthus
tamulus در بافت اندام‌های خرگوش و
خوکچه هندی از جمله ادم مغزی، خونریزی درقلب، احتقان عروقی، خونریزی و ادم ریوی و تغییرات پنومونیک، در کبد به احتقان و تغییرات هیدروپیک سلول‌های کبدی و در کلیه به نکروز توبولار و خونریزی اشاره شده
است (10). ادم ریوی و توقف تنفسی یکی از تظاهرات بالینی و
پاتولوژیک گزش کژدم‌ها معرفی شده و آن را یکی از دلایل متداول و اصلی
مرگ مصدومین گزارش کرده‌اند(11). تأثیرات پاتولوژیک
زهر کژدم‌ها در مغز، خونریزی داخل مغزی، آنسفالوپاتی
و متعاقب آن سکته مغزی گزارش شده است. زهر کژدم به علت تحریک اعصاب سمپاتیک، سبب
افزایش شدید فشار خون می‌شود و این مسأله موجب پارگی شریان، خونریزی مغزی و سکته مغزی می‌گردد.
همچنین به تأثیر زهر در ریه که موجب آسیب ریوی و افزایش نفوذپذیری
غشای عروقی حبابچه‌ای گردیده، اشاره‌شده‌است(12). در
یک بررسی در بین کودکان کژدم‌زده، عوارض پاتولوژیک و بالینی، ادم ریوی و نارسایی تنفسی و ادم مغزی گزارش‌شده‌است(13).
پرفشاری ناشی از مسمومیت با زهرکژدم‌ها به علت ریزش
مقادیری از کاتکولامین‌ها در خون است که یکی از دلایل و یا مکانیسم اصلی
ادم ریوی و نارسایی قلب است که هم در حیوانات آزمایشگاهی و هم کودکان مصدوم
ناشی از نیش کژدم‌های خانواده بوتیده
مشاهده شده است( 9). مطالعه حاضر نشان داد که بیشترین تخریب
بافتی به ریه موش وارد شده است و زهر این کژدم در بین تمام اندام‌های مورد
بررسی در آتوپسی بیش از همه دچار تغییرات پاتولوژیک شده است. خروج ترشحات
کف‌آلود از بینی در گروه مورد نشان از ایجاد عوارض شدید پس از
تزریق زهر در ریه می‌باشد و به نظر می‌رسد نتایج مطالعه ما با مطالعات ذکرشده هم‌خوانی دارد.
همان‌طور که نتایج نشان داد زهر کژدم سیاه در پانکراس
موش صحرایی ضایعات پاتولوژیک ایجاد ننمود. یکی از تأثیرات زهر کژدم Tityus trinitatis پانکراتیت گزارش شده است (11 و 12). همچنین یکی از تأثیرات زهرکژدم ادنتوبوتوس دوریه در سگ، التهاب حاد پانکراس بیان شده
است(14). در بررسی حاضر
عوارض پاتولوژیک در بافت پانکراس مشاهده
نگردید و به نظر می‌رسد که بررسی‌های دیگر با مطالعه ما هم‌خوانی ندارد. می‌توان
این‌طور نتیجه گرفت که هرچند کژدم‌های مورد مطالعه در پژوهش‌های دیگران متعلق به خانواده بوتیده بوده و زهرشان نوروتوکسیک است، به لحاظ اختلافات گونه‌ای، در توکسین‌های زهرشان نیز
تفاوت‌هایی وجود دارد و همین موضوع موجب بروز گوناگونی در
تغییرات پاتولوژیک اندام‌های حیوانات آزمایشگاهی تحت تیمار و مصدومین کژدم‌زده شده است. وجود فراکسیون‌های زهری متفاوت در هر گونه امری طبیعی است، بنابراین
وجود این تفاوت‌ها در زهر گونه‌های مختلف کژدم عادی می باشد.
نتیجه‌گیری
زهر کژدم سیاه در بافت اندام‌های مختلف موش صحرایی به میزان
قابل‌توجهی تخریب می‌کند. با توجه به اینکه این تخریب ممکن است در افراد
مصدوم کژدم‌زده نیز بروز نماید، به منظور
پیشگیری از بروز چنین عوارضی در انسان می‌توان پروتکل درمانی مناسب را طراحی و
اجرا نمود. همچنین می‌توان در مدل حیوانی و یا افراد کژدم‌زده
مطالعات دیگری را به‌منظور بررسی عوامل بیوشیمیایی،
سرولوژی و تعیین میزان عوامل خونی و آنزیمی
انجام داد و با روشن‌نمودن مکانیزم تخریب بافتی و چگونگی ایجاد
مسمومیت برای بهبود و کارایی مناسب پروتکل درمانی کژدم زدگی اقدام نمود.
تشکر و قدردانی
این مطالعه از طرح‌های مصوب معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کاشان بوده
است و اعتبارات آن از همین سازمان تأمین گردیده است. بدینوسیله از زحمات آقای دکتر نادر ممتازمنش معاونت محترم پژوهشی و همین‌طور شورای محترم پژوهشی دانشگاه
علوم پزشکی کاشان تشکر و قدردانی می‌گردد.
منابع
1. رادمنش محمد. بررسی همگانی‌کژدم گزیدگی. مجله دارو و
درمان؛ سال هفتم، شماره76؛ سال 1369،
صفحات:30-26.
2. لباف قاسمی
رضا. وضعیت عقرب‌زدگی در ایران و راه‌های پیشگیری از آن . مجله بهورز؛ سال دهم، شماره دوم، سال 1378، صفحات: 35-32.
3. Kovarik F. Results of czech biological expedition
to Iran (part 2): Arachnida: Scorpiones with description of Iranobuthus krali
gen.n.et sp.n and Hottentotta zagrosensis sp.n. (Buthidae). Acta Soc Zool Bohem
1997; 61:39-52.
4. Radmanesh M. Androctonus crassicauda
sting and its clinical study in Iran. J Tropic Med Hyg 1990; 93:323-26.
5. علی‌چیت‌نیس پادماگار، مراغی شریف، وزیریان‌زاده بابک. بررسی اپیدمیولوژی و آزمایشگاهی
عقرب‌زدگی در خوزستان. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی گیلان؛ سال دوم ، شماره 8 ، سال1372، صفحات: 12-5 .
6. دهقانی روح اله، درودگر عباس، خادمی محمدرضا، سیاح منصور. بررسی موارد کژدم‌گزیدگی در کاشان. مجله پژوهش در علوم پزشکی(مجله دانشگاه علوم پزشکی وخدمات بهداشتی درمانی استان اصفهان)؛ سال سوم ، شماره 2، سال 1377، صفحات: 135-132 .
7. Cheng D. Scorpion sting. Emedicine J
2005; 23:1-10.
8. Vatanpour
H. Effects of black scorpion androctonus crassicauda venom on striated muscle preparation
in vitro. Iran J Pharm Res 2003; 2(1):17-22.
9. Murthy K|
Krishna R. The scorpion envenoming syndrome: (a different perspective) the physiological
basis of the role of insulin in scorpion envenoming. J Venom Anim Toxins 2000; 6(1):4-51.
10. Patel BG| Bhatt MI| Dave KC. Toxic
effects of scorpion venom (Buthus tamulus) in rabbits and Guinea pigs. Ind J Pharm
1992; 24:212-15.
11. Bush SP. Scorpion envenomations. Emedicine
J 2001; 2(9):1-22.
12. Mahdavan S. Scorpion sting .Ind Pediatr
2000; 37:504-514.
13. Gajre G| Dammas A. Scorpion
envenomation in children: should all stings be given antivenom? Ann Saudi Med 1999;
19:195-198.
14. جعفری شوریجه سردار، واثقی الهام. اثرات دوزهای مختلف سم
عقرب ادنتوبوتوس در برخی از پارامترهای بیوشیمیایی سرم خون در
سگ. مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی شهید صدوقی یزد؛ سال یازدهم، ضمیمه شماره اول ، بهار 1382، صفحات: 80-69 .