سیستم نگهداری و تعمیرات بهبود

تأثیرآموزش مجازی بر کاهش نابرابری جنسیتی در آموزش
بی بی عشرت زمانی
عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان
زهره گودرزی
کارشناسی ارشد برنامه ریزی آموزشی دانشگاه اصفهان

افسانه حسن پور
کارشناسی علوم تربیتی دانشگاه اصفهان

کلید واژه ها : آموزش مجازی، نابرابری جنسیتی ، مشارکت زنان ، فناوری اطلاعات ، زنان .

چکیده

در حال حاضر، بررسی برابری‌های جنسیتی یکی از مقوله های بسیار مهم در حوزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی برنامه ریزی آموزشی است که سهم و نقش تعیین کننده ای در گسترش و بهبود آموزش دارد. توجه به عدالت جنسیتی برای معماری یک جامعه دانایی محور بسیار مهم و ضروری است. آموزش مجازی می‌تواند به خاطر وجود مزایایی چون دسترسی یکسان زن ومرد به بهترین اساتید و امکانات آموزشی، یکسان بودن میزان بهره گیری فراگیران از راهنماییهای استاد ، نظام مند شدن شیوة برخورد با دانشجویان و ارزشیابی آنان وکم شدن تأثیر ملاک‌های غیر علمی نقش بسیار مهمی در کاهش نابرابری های جنسیتی و افزایش توانمندی های اجتماعی ، سیاسی که این  باید توجه داشت که در کنار منابع و فرصت هایی .، و اقتصادی زنان داشته باشد به فناوری ها برای زنان فراهم می سازند، موانعی نیز برای استفاده زنان و دستیابی این فناوری ها وجود دارند.
هدف اصلی این مقاله ، بررسی میزان دسترسی به اینترنت و موانع موجود در به کارگیری آن به منظور ارائه راهکارهایی جهت کاهش نابرابری جنسیتی در آموزش و مشکلات آنان در امر تحصیل می باشد. در این مقاله سعی بر این است تا با بررسی وضعیت زنان در ایران به نقش آموزش‌های مجازی درکاهش نابرابری‌های جنسیتی پرداخته شود. در این تحقیق از منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده شده است.
اهم راهکارهای بسط و گسترش آگاهی در زمینه آموزش مجازی را می توان در اموری چون تولید نشریات ادواری، برگزاری سمینار ها وکنفرانس های اطلاع رسانی و راه اندازی سایتهای اطلاع رسانی خلاصه کرد.
مقدمه

مطابق بندهای 19-20 و30 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دولت موظف به ارائه آموزش رایگان به کلیه شهروندان بدون در نظر گرفتن جنسیت ،رنگ ، نژاد و قومیت آنان می باشد.در حال حاضر بیش از 46 درصد از دانش آموزان کشور به جمعیت دانش آموزان دختر تعلق دارد. اما با این حال وضعیت آموزش دختران و زنان ایرانی با کاستی های فراوانی روبروست. بر اساس پرسشنامه سال 1373 سازمان یونسکو بالغ بر 34 درصد از جمعیت رده سنی 15 سال کشور بی سواد بوده و در مقابل هر 100 مرد بی سواد ، 150 زن بی سواد مشاهده می گردد. هر چند که پس ازانقلاب اسلامی در ایران تغییر و تحولات عمده ای در طرز تفکر خانواده های سنتی نسبت به آموزش دختران و زنان ایجاد شده اما با این حال همچنان در جامعه ایرانی آموزش پسران نسبت به آموزش دختران از اولویتهای بیشتری برخوردار می باشد. گفتنی است که عوامل فرهنگی و اقتصادی در زمینه وجود نابرابریهای جنسیتی درعرصه آموزش و پرورش نقش اساسی در بروز چنین تبعیضاتی داشته است، به نحوی که 1 میلیون و 689 هزار دانش آموز دختر به علت کمبود امکانات در مناطق محروم کشور از تحصیل بازمانده اند. به عبارت دیگر مانع اصلی در مقابل مدرسه رفتن دختران و زنان ، فقر و نیاز به کار کودکان به ویژه در مناطق روستایی بوده است. علاوه بر این کمبود جدی امکانات آموزشی نیز از جمله عوامل بازدارنده تحصیل دختران محسوب می شود که از آن جمله می توان به متوسط سرانه فضای آموزشی دختران (3/27متر مربع در مقابل سرانه 5 متر مربعی پسران)و اختصاص تنها تعداد 11 سالن ورزشی به زنان در مقابل 1000 سالن ورزشی متعلق به دانش آموزان پسر اشاره نمود. نرخ سواد آموزی زنان در کشور بر 74/2درصد و نرخ بیسوادی زنان بالغ بر 25/8 درصد می شود که این خود در نتیجه اعمال روشهای غیر منعطف آموزشی و وجود نابرابری در فرصتهای آموزشی بوده است. علاوه بر این 5/7 درصد دختران رده های سنی 15 تا 17 سال مناطق شهری در مقطع آموزش ابتدایی و 9/1درصد در مقطع آموزش راهنمایی به ترک تحصیل مبادرت می کنند. 4/3درصد از دختران رده های سنی 6-4 سال نیز از ورود به مدارس آموزش و پرورش محروم شده و بدین طریق تبعیضات ، امکانات ناچیز و فقر اقتصـادی و اجتماعی به عدم حضور برخی از دختران در شورای عالی مدارس و مراکز آموزشـی و یا ترک تـحصیل آنان منجرشده است(دبیرخانه  انقلاب فرهنگی،1383،صص103-99).
دراین مقاله ابتدا مختصراً به معنای برابری جنسیتی و اهمیت آن نظر می افکنیم، سپس نقش و جایگاه فعلی زنان در فضای جامعه اطلاعاتی در سطح جهانی را مورد بررسی قرار می دهیم به‌طوری که هم امتیازات فناوری های اطلاعات و ارتباطات برای زنان و هم موانعی که در این راستا وجود دارد به ویژه در ارتباط با زنان کشورهای در حال توسعه، مورد تاکید قرار گیرد.

برابری جنسیتی و اهمیت آن

برابری مربوط به جنسیت اشاره به فرصتهایی دارد که به طور سنتی گروه جنسی محروم ؛ مثل زنان در دستیابی به سطوح مختلف آموزش ، در فرصتهایشان برای موفقیت در آموزش و استفاده از آن به عنوان امتیازی برای افزایش شانس زندگی شان دارند(بری ،2002،ص4). در این مقاله منظور از برابری جنسی دسترسی یکسان دختران و پسران به آموزش می باشد.
پذیرش برابری زن و مرد درآموزش به عنوان یک حق انسانی و این اندیشه که برابری زن و مرد باید در عمل تأمین شود،طی سالیان اخیرپیشرفت بسیارکرده است.امروزه درستی این تحول راهیچ کس انکار نمی کند و بسیاری از مسـؤلان کشورها برای عملی کردن آن تلاش می ورزند .امروزه هر شخصی موافق است که بهترین ابزار توسعه کشورها می تواند به آموزش دختران ارتباط داشته باشد. آموزش دختران در زمینه های زیر تأثیر گذار است: الف- افزایش تولیدات اقتصادی : در حقیقت آموزش و پرورش استعدادها را شکوفا می کند . توان و قابلیت افراد را درمراحل تولید افزون ساخته ،سبب گسترش ظرفیت تولیدی ورشد اقتصادی جامعه می شود (عماد زاده ،1382). ب -کاهش نرخ زاد و ولد : در حقیقت آموزش و پرورش در عوامل مؤثر بر میزان باروری از قبیل سن ازدواج ، بعد مطلوب خانوار و دانش جلوگیری از بارداری ، تأثیر عمیق دارد. مطالعات انجام شده در متجاوز از بیست کشور
حاکی از آنند که رابطه بین آموزش و پرورش و بارداری همیشه و همه جا یکسان نمی باشد . در حالی که درمناطق شهری با افزایش میزان آموزش وپرورش نرخ باروری با سرعت بیشتری روبه کاهش می گذارد، درمناطق روستایی
و جوامعی که بیش از 60% از مردم بیسوادند ، اثر آموزش و پرورش در میزان باروری بتأنی از آستانه تحریک می گذرد . در صورتی که در مناطقی که کمتر از 40 % از مردم بیسوادند، آستانه تحریک کوتاهتر وکاهش در باروری
سریعتر می باشد(کوچران ،1979).
ج) کاهش نرخ مرگ و میرمادران و نوزادان : درحال حاضر حدود نیمی از جمعیت مؤنث جهان درسن باروری
قرار دارند در حالی که بنا به دلایل مختلف از جمله کافی نبودن سطح معلومات باروری ، عدم امکانات مناسب بهداشتی ، وجود برخی آداب و رسوم مضر و غیره با معضلاتی در این خصوص مواجه اند.آموزش زنان موجب کاهش نرخ مرگ ومیر زنان و فرزندان آنها می شود.
ج- بهبود بهزیستی ، تغذیه و سلامتی زنان : شواهد بدست آمده نشان می دهد که دختران ، کمتر از برادرانشان تغذیه می شوند و بیماری آنان نیز کمتر درمان می شود.در کشورهای پیشرفته ، سرطان قاتل اصلی زنانی است که کمتر از 65 سال دارند. درحالی که با ارتقاءسطح آگاهی زنان از طریق آموزش می توان بهزیستی زنان را افزایش داد.
د- افزایش مشـارکت زنان در جامعه (یونیسف ، 1999، ص7) : منظور از مشارکت اجتماعی به طور کلی تعامل دو یا چند نفر حداقل در سه محور دخالت در تصمیم گیری ، دخالت ومسؤلیت دراجرا و بهره مندی ازنتـایج می باشد
و منظور از مشارکت زنان در اجتماع یعنی تا چه اندازه در محیط های اجتماعی ، سـیاسی ، فرهنـگی و اقتصادی در این سه محور بـرای زنان حقوق عمـلی قائل می شوند . بـدون تردید ، مهمـترین مانـع مشارکت اجتماعی زنان نگرش فرهنگ سنتی بدبینانه و منفی نسبت به نقش و پایگاه زنان است (شجاعی ، 1375 ، ص 201- 199). درحالی
که اگر بخـواهیم رشد و توسـعه پایـدار در کـشور تسریع و تسهیل شود بایدزمینه آموزش زنان را فراهم کنیم.
علی رغم اهمیت آموزش ، آمارهای موجود حـاکی از فاصله قابل توجه در بهره مندی از آمـوزش مـیان دختران و پسران است (عبدوس، 1381،ص138) که در این امر عوامل مختلفی دخیل است شامل :
الف- درآمد خانواده : از میـان عوامل گوناگونی که در تصمیم گیری دربـاره تحصیل دختران تـأثیر ویژه ای مـی گـذارد ، وضعیت اقتصادی خـانواده است . در مناطق روستایی مـالزی وضـعیت پایین اجتماعی – اقتصادی خانواده های چینی مانع مهمی برای تحصیل زنان محسوب می شود . در حالیکه چنین تأثیری را در دانش آمـوزی مردان ندارد . در مالزی تأثیر درآمد خانواده بر احتمال ثبت نام دختران 12 تا 18 ساله در مدرسه ، سه برابر پـسران بوده است . طی تحقیقی در اندونزی معلوم شد که درآمـد مهمترین عاملی است که مانع از دانش آموزی افراد می شود. ممکن است خانواده های کم درآمد ، دخترانشان را وادار به ترک تحصیل کنند، زیرا به نظر می رسدهزینه
فرصت تحصیل برای دختران بیش از پسران باشد و یا حتی ممکن است دختران در بازارکار شاغل شوند تا هزینه
تحصیل برادرانشان را تأمین کنند.
ب- برداشتهای دینی : تحصیلات و سواد آموختن زنان از جمله مسائلی است که دچار برداشتهای دینی متفاوتی بوده است. به طور کلی در مورد تحصیلات زنان ، دو نظر متضاد میان اندیشمندان مسلمان وجود دارد، یکی منع آموزش زنان به طور مطلق و دیگری دیدگاه آزادی تعلیم و تعلم است. در میان معتقدان به منع آموزش زنان ، آموزش زن را حرام و برخی مکروه می دانند و در میان موافقان ، برخی واجب و برخی مستحب می دانند. به طور کلی مخالفان آموزش زن به روایات وگاه قراین متوسل می شوند و معتقدند نباید به زنان سواد آموخت. در مقابل عده ای از علمای اسلام ، آموزش زنان را همچون مردان می دانند و به استناد روایات معتقدند طلب علم برای زنان و مردان یک فریضه است و در این باب تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد (چهارمین گردهمایی سیمای زن در جامعه،1376،ص14).اما باید اذعان داشت که کسانی که با آموزش زنان مخالف هستند بخاطر مسائلی چون اختلاط دختران و پسران ،امکان انحراف دختران در مدارس و غیره است که آموزش مجازی با فراهم کردن امکان آموزش در منزل این مشکل را نیز حل کرده است.
ج- طبقه اجتماعی : شانس ورود به مدرسه و ادامه تحصیل برای دخترانی که از طبقات ممتاز اجتماعی – اقتصادی هستند ، بیش از سایر دختران است. اسی (1983)در پژوهشی در "ساحل عاج"نشان داده اسـت دختری که پدرش از تحصیلات دانشگاهی برخـوردار باشد ، سی و پنج برابر بیش از دختری که پـدرش هیـچ تحصیلاتی ندارد ، شانس ورود
به دبیرستان را دارد. همین احتمال برای پسران ، تنها ده برابر است . بهره فراوان دختران از موقعیت برتر اجتماعی – اقتصادی خانواده با حضور گسترده آنان در دبیرستانهای ممتاز که دانش آموزان را برای ورود به دانشگاه آماده می سازند ، نمایان می گردد . به رغم اینکه 25%از دانش آموزان دبیرستانها را دختران تشکیل می دهند، درصد آنان در
دبیرستانهای ممتاز فقط به 7/41% می رسد (به نقل از آزاد ، 1376، ص142- 141). درحالی که از مزایای آموزش مجازی گسترش آموزش برای همه ، با هزینه بسیار کم تر مشکل نابرابری فرصتهای آموزشی را در بین طبقات اجتماعی گوناگون به حداقل می رساند (عبادی،1383،ص24).
د- وضعیت تأهل : مطالعات زیادی نشان داده اند که ازدواج ، زنان را از ادامه تحصیل باز می دارد. تفاوتهای معناداری میان سطوح تحصیلی زنان متأهل و زنان مجرد به چشم می خورد . زنان مجرد ، تحصیلاتی بیش از زنان متأهل دارند . این موضوع می رساند که هر چه سن قانونی ازدواج پایینتر باشد ، میزان ثبت نام دختران ، بویژه در سطوح متوسطه و پس از آن کمتر است (به نقل از آزاد ، 1376، ص306) . پژوهش سینگهال (1984) که به وسیله مرکز ملی تحقیقات آموزش و پرورش هند هدایت شده ، نشان می دهدکه 55 % از کل مردودی و ترک تحصیل
دختران پس از دوره ابتدایی ناشی ازکارهای خانگی، ازدواج، نامزدی و بی تفاوتی والدین بوده است . درمحیطهای
عقب مانده فرهنگی ، تحصیل دختران پس از رسیدن به سن بلوغ را از نظر اخلاقی ناشایست می دانند . ازدواجهای زودرس و اهمیت حفظ خوشنامی دختر ، به عدم تحصیل گسترده دختران بالغ ، به ویژه در آموزشگاههای مختلط منجر می گردد (به نقل از آزاد ، 1376، ص256) . بنابراین دانشگاه مجازی به زنان متأهل این امکان را می دهد تا بدون هیچ دغدغه ای یادگیری مادام العمر داشته باشند . این مزیت دانشگاه مجازی برای زنان متأهل که وقت محدودی دارندیک امتیازارزشمندمحسوب می شود(عبادی،1383،ص46).
ن- فاصله منزل تا مدرسه : طول فاصله تا مدرسه به معنای هزینه رفت و آمد ، خوابگاه و اقامت است. اگر پرداخت این هزینه ها ناممکن باشد ، والدین فرزندانشان را نزد اقوامی که نزدیک مدرسه زندگی می کنند ، می فرستند یا به طور کلی مانع از دانش آموزی آنان می شوند. به نظر می رسد اگر دیگر عوامل را ثابت فرض کنیم ، ثبت نام دختران ، با فاصله منزل آنان تا مدرسه ، رابطه معکوس داشته باشد؛ یعنی هر چه فاصله منزل تا مدرسه کمتر باشد ، احتمال حضور دختران در مدرسه بیشتر است . مطالعات بسیاری گزارش کرده اند که فاصله منزل تا مدرسه ، مانع تحصیلات زنان است. با وجود این ، فواصل اندک نیز ممکن است در دید برخی والدین طولانی آید. بر اساس شواهدی از بنگلادش (اسلام ،1982،ص19) افزایش تعداد مدارس، لزوماً به معنای افزایش ثبت نام دختران نیست. به هر حال ، محمد و حسن (1984،ص35) طی مطالعه ای دیگر در بنگلادش گزارش دادند که فاصله مدرسه با میزان ثبت نام ، رابطه معکوسی دارد ؛ زیرا برخی والدین مایل نیستند که دخترانشان در راه مدرسه از جاده یا رودخانه ای عبور کنند(به نقل از آزاد ، 1376،ص262).در حالی که در دانشگاه مجازی ، کلیه ارتباطات از طریق اینترنت انجام می شود و در نتیجه ، نیازی به حضور فیزیکی استاد و دانشجو در کلاس درس نیست. البته این به معنای نبود امکان حضور در کلاس نیست ، بلکه به دلیل ضرورت نداشتن است. بدیهی است در موارد ضروری و احساس نیاز و برحسب مورد ، امکان حضور استادان و دانشجویان فراهم می شود. بنابراین وجود دانشگاه مجازی می تواند در روستاها موجب کاهش هزینه های رفت وآمد و در شهرهای بزرگ موجب کمتر شدن بار ترافیکی وآلودگی هوا شود(عبادی،1383،ص46) و با انجام فرایندهای اداری و مدیریتی از قبیل ثبت نام ، پرداخت شهریه ، نظارت بر روند اجرای فعالیتهای دانشجو ، تدریس و نظارت و اجرای ارزشیابی از راه دورتوانسته این مشکل را نیز حل کند.
و- تسهیلات فیزیکی : عدم وجود تسهیلات اساسی دختران را بیش از پسران از حضور در مدرسه منصرف می سازد.در بنگلادش 71 درصد از مدارس روستایی و 53 درصد از مدارس شهری توالت ندارند . خانواده ها نیز از ادامه تحصیل دختران در چنین آموزشگاههایی جلوگیری می کرده اند . همچنین بسیاری از خانواده های پاکستانی از ثبت نام دختران خود در مدارسی که فاقد حفاظهای سخت و بلند هستند ابراز نگرانی کرده اند. نگرانی فرهنگی درباره مدارس مختلط ، دلیلی برای تأسیس مدارس تک جنسی است . مطالعات انجام شده در کشورهای مختلف جنوب آسیا نشان داده است که والدین نگران عدم وجود مدارس جداگانه برای دختران هستند. والدین ، خواستار جداسازی دو جنس ، حتی در دوره ابتدایی اند . نبود همین جدایی در دوره متوسطه ، یکی از موانع مهم ادامه تحصیل دختران است (کینگ، 1376،ص263). در حالی که آموزش مجازی امکان دسترسی آسان به منابع متعدد و مختلف آموزشی را بوسیله شبکه های اینترنتی در منزل فراهم می کند.
ه- آموزگاران زن : همان نیروهای فرهنگی که مدارس تک جنسی را ایجاب می کنند ، معتقد به استخدام معلمان
زن برای تدریس دختران هستند. دولت نپال از اوایل دهه 1970 به همراه اعطاکنندگان کمکهای بین المللی به اجرای برنامه ای برای تأمین دسترسی برابر زنان و دختران به تحصیلات دست زد. استراتژی اصلی این برنامه ، جذب و آموزش معلمان نقاط مختلف ، از جمله مناطق دور دست بوده است تا بتوانند در آن مناطق به عنوان آموزگار ، خدمت کنند. این برنامه با موفقیتهایی در ثبت نام و نگاهداشت دختران در مدرسه همراه بوده است(کینگ،1376،ص264).
ر- نابرابری های بازار کار : اسلام (1982) معتقد است که هزینة مستقیم تحصیلات دختران ، از پسران بیشتر است ؛ زیرا پسران در طول تحصیل بهتر می توانند روی پای خود بایستند . والدین میل ندارند که دختران پیش از ازدواج ، هزینه خود را تأمین نمایند ، در حالی که پسران به طور معمول به گونه دیگری رفتار می کنند. اگر والدین هم به کار کردن دختران رضایت دهند ، عملکرد بازار کار ، خود مانع استقلال دختران دانش آموز می شود. زنان ، کمتر استخدام می شوند و در صورت استخدام ، حقوق کمتری نسبت به مردان دریافت می کنند. بازار کار ، با کاهش درآمد مورد انتظار زنان در آینده ، انگیزه آنان برای تحصیل را کمتر می کند (به نقل از آزاد ، 1376،ص270).مطالعات و تحقیقات نشان می دهد که توسعه فناوری اطلاعات یادگیری در دانش آموزان و حتی معلمان را افزایش می دهد ، انگیزه آنان را برای کسب علم و دانش بالا می برد و به دلیل توجه به نیازها ،علاقه های فراگیران و ایجاد زمینه برای رشد همه جانبه و مهارتهای گوناگون در فراگیران می تواند نابرابریهای بازار کار را کاهش دهد (عبادی ،1383،ص59).
ی- موانع و محرکهای دیگر : یکی دیگر از دشواریهای موجود ، روش سختگیرانه امتحان است که دختران را بیش از پسران تحت فشار قرار می دهد . از آنجا که دختران بیش از پسران برای شرکت در کارهای خانه و مزرعه تحت فشارند ، غیبت آنان از مدرسه نیز بیشتر است . کافی است در امتحانات مردود شوند تا خانواده سرمایه گذاری خود را بیهوده بپندارند و آنان را از مدرسه بیرون آورند(کینگ ،به نقل از آزاد ، 1376،ص265).

جنسیتی حضوریا غیبت زنان: مسئله شکاف دیجیتالی

اصطلاح شکاف استفاده از کامپیوتر و اشخاص به فاصله بین افراد دارای مهارتهای دیجیتالی  فاقد این مهارت اشاره می‌کند . هر چند شکاف دیجیتالی می‌تواند به این واقعیت اشاره نازل تری برخوردارند ، علت آن داشته باشدکه زنان معمولاً از سطح سواد کامپیوتری  زنان به تکنولوژی جستجو کرد که همچنین می‌توان در عدم آموزش ، فقر و دسترسی نامناسب در نتیجه می بینیم زنان به نسبت کمتری در دنیا ازکامپیوتر استفاده
می .کنند(احمدنیا،1384)
با در نظر گرفتن مباحث جنسیتی ، گاه عنوان می‌شود که اطلاعات و ارتباطات می‌توانند آنچنانکه در اعلامیه پکن و برنامة اجرایی فـناوری های جنسیتی و افزایش توانمندی آن آمده است به مـنزلة ابزاری برای بهبود شرایط برابری  اما با این حال ، برخی .های اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی زنان به خدمت گرفته شوند موجود مبتنی برجنسیت در همچنان معتقدندکه این فناوری ها می‌توانند به نابرابری های نابرابری میان زنان و مردان زمینه فرصت ها و منابع تداوم بخشیده و اشکال جـدیدی از  یا فقدان نظرات و دیـدگاه های زنان در  عدم حضور.را بوجود بیاورند (یونسکو ،2002) جامعه اطلاعاتی حکایت از این داردکه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی "جدید" نیز ارتباط با قدرت ، ارزش ها و (در انعـکاس دهنده بسیاری از الگوهای جنسیتی دور
نگاهداشتن) است که طی دهه ها درسطح رسانه های قدیمی شاهدآن بوده ایم .آکر و اوتلی در سال 1993 در
تحقـیقی تحت عنوان " مسایل جنسیتی در آمـوزش عـلوم و تکنولوژی در کـانادا " به این نتـیجه رسیدند که مـردان و پسران احساس مثبت بیشتر و اعتـماد به نفس بالاتری در کار با کامـپیوتر ها نسبت به زنان دارند اما در جمعیتهای مختلف مورد مطالعه انـدازه این تأثـیر متـفاوت است . در بزرگسالان ، دانشجویان و دانش آموزان دبیرسـتانی در تصورات و افـکاری که در مـورد کامپـیوترها وجود دارد ، هیچگونه تفـاوتی دیده نمی شـود وتفاوت نزدیک به صفر است . در رفتـارهای مـربوط به کامپیوتر و عملکرد جمعیت های مورد مطالعه نیز تفاوتی دیده نمی شود اما در مورد استفاده از کامپیوتر و مهارت در وظایف مرتبط با کامپیوتر مردان با تسلط بیشتری نسبت به زنان کار می کنند . رسانه های گروهی نـیز استفاده از کامپیوتر را به عنوان امری مردانه تلقی می کنند.
بنابراین جنسیت استفاده کنندگان از کامپیوتر متغیر مهمی در ارتباط متقابل انسان – کامپیوتر است. در واقع، این الگوها را نمی توان از روابط به عنوان یک کل جدا کرد . در عین حال که برای زنان دستیابی جنسیتی موجود در جامعه عرصه ارتباطات و فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی جهت تضمین به میزانی از کنترل در جامعه ارتباطاتی و اطلاعاتی به صورت برابر بین زنان و مردان توزیع این امر که منافع .حیاتی دارد می‌شوند، جنبه
، طی پنج سال گذشته، سازمانهای  هافکین  به اعتقاد بنیادهای خصوصی مقادیر قابل توجهی بودجه برای طرحهای مروج غیردولتی ، چند ملیتی و اطلاعات و ارتباطات درکشورهای در حال توسعه اختصاص داده استفاده از فناوری های مرتبط با توسعه درحوزه های دیگر نشان داده که زنان به اند.تجربه پروژه های طرحهایی بهره مند نمی‌شوند، مگراینکه تلاش های خاصی برای نحومنصفانه ای از چنین تعیین جایگاه و نیازهای آنان صورت بگیرد یا اقدامات مؤثری برای مشارکت دادن آنان، شود(به نقل از احمد نیا ،1384). به کار گرفته
طرحریزان توسعه معتقدند که برخی از زنان و مردان باید به طور فناوری اطلاعاتی ازلحاظ جنسیتی بی طرف است ودرنتیجه تحقیق (بر مبنای شش مطالعه عادلانه از کاربرد آن منتفع شوند . با این حال نتایج یک آسیا ، آفریقا و آمریکای موردی از پروژه های ترویج فناوری اطلاعات و ارتباطات در برابر از پرژه های توسعه لاتین) بنا برگزارش هافکین این فرضیه را که زنان به نحو منتفع نیستند ، را مورد تأیید قرار می دهد. از نظرمشارکت در دانش فناوری های درشرایط محرومیت قرار دارند، چراکه تعداد ایشان از اطلاعات و ارتباطات نیز زنان آموزشی علوم و تکنولوژی نسبت به مردان در مراتب بسیار لحاظ ثبت نام در دوره های 1990 ، درصد ورودی زنان به رشته های علوم و تکنولوژی پایینتری قرار دارد . در سال  در سطح دانشگاهی عبارت بود از:
10% در آفریقا، 40% در آمریکای لاتین، 32 درصد در % در اروپای شرقی و 34% در منطقه آسیا و اروپای غربی ، کمتر از 30 اقیانوسیه(هاملینک ،1999).
مارسل از پیشقراولان فعال در زمینة توسعه و استراژی های عدالت جنسیتی دربخش فناوری های اطلاعات و ارتباطات ادعا می‌کند اجرای گزاری در زمینه فناوری های اطلاعات و ارتباطات در صورتی که مبتنی بر که سیاست گیری آگاهانه و مطلع از مسائل جنسیتی باشد به شکل فوق العاده ای سود فرایند تصمیم با این حال، میزان برابری جنسیتی در سطوح تصمیم گیری در میان دست . مند خواهد بود فناوری های اطلاعات و ارتباطات هنوز در سطح غیر قابل قبولی است (بانک اندرکاران  جهانی،2004).
اطلاعات و درتوزیع منابع فناوری های به نظر هاملینک(1999،ص33) ارتباطات به ویژه کاربرد آن در ارتباط با زنان نابرابری مشاهده می‌شود . مشکل این جاست که کسب مهارت های فناوری های اطلاعات و ارتباطات تقریباً تماماً به ارتباط دارد، ... و چنین شرایطی به ویژه زنان را تحت تاثیر قرار می دهد ، چرا سواد سراسر دنیا نرخ بی سوادی زنان نسبت به مردان بالاتر است. درنتیجه اکثریت زنان که در کشورهای در حال توسعه در نتیجه فقدان سواد کامپیوتری و غالباً کمبود آموزش از فرصت  بنابراین برای ارتقاءسطح علمی.و تحصیلات تکمیلی باز می مانند  های حائز اهمیت شغلی جامعه و آموزش زنان قبل از هر چیز باید طرز فکر و نگرش جامعه را تغییر داد و با افزایش سطح آگاهی و ظرفیت جامعه زمینه را برای رفع موانع آموزش زنان فراهم کردکه این مهم نیز باکمک تبلیغات رسانه ای ومجازی محقق می شود.
عمده ترین شکل شکـاف اینترنت است ، به طوری که کمترین میزان دیجـیتالی جنـسیتی مربوط به استفاده از تشکیل می‌دهند . برای مثال ، پژوهشی ، زنان در حال توسـعه کشورهای  در  را  کاربران که در ابتدای سال2000 بر روی وب انجام شد ، نشان می دهد که تنها بخش اندکی از 200000 سایت مربوط به زنان است . در بیشتر کشورهای عربی ، به کارگیری زنان از ICT و به ویژه اینترنت نقش کمرنگ تری دارد. در سال 2002 ، تنها 6/0% عربها از اینترنت استفاده می کرده اند که بر اساس داده های سال 1995، 98% آنها را مردان تشکیل می دادند . همچنین در اوگاندا و سنگال ، شمار زنان کاربر اینـترنت به ترتیب 5/31% و 12% از کـلیه کاربران (یا 1% از جمعیت این دو کشور ) را تشکیل می دهند ، حال آن که این نسبت در آفریقای جنوبی 19% (یا 3% از کل جمعیت) است (جاودانی ،1384،ص32).
اروپایی برای اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی  مجمع- وزیران طی کنفرانس تدارکاتی موانع خاص جنسیتی در دسترسی به فناوری های ارتباطی و  بر فهرستی از (بخارست ،2002) :شد اطلاعاتی به شرح زیر تاکید
 هزینه های بالای دسترسی و گزینه های - تکنولوژی
فقدان اطلاعات و تشویق لازم آموزش مهارتهای جدید (  دسترسی محدود به -  فناوری های ارتباطات و اطلاعات) مورد درخواست برای فراگیری در
ناکافی بودن - .فناوری ها "مردانه" است شبکه ها و وجود این تصور که این
برخی نیز بر این باورند دسترسی به اینترنت تحت تاثیرعوامل زیر قرار که تفاوت های موجود میان زنان در :دارد
(تفاوت های مناطق شهری و روستایی)  عامل جغرافیایی -
 وضعیت خانوادگی - دارند) (مادران مجرد دسترسی کمتر
 سن کاربران (مشکل دسترسی برای زنان بالای 45 - سال)
 گالاگر و مایر  در مورد شکاف بین زنان در مناطق روسـتایی و شهری ، فناوری های ارتباطات و اطلاعـات ، زنان خاطر نشان می کند که بدون دستیابی به (2001) حوزه آموزش، درآمد زایی ، بهداشت و در مناطق روستایی نمی‌توانند در منافعی که در می‌تواند به دست آید سهیم باشند هم سایر موارد که از فناوری های اطلاعات و ارتباطات استفاده از این قابلیت ها قرار چنان که می دانیم زنان شهری هم در ابتدای مسیر دارند(به نقل از احمد نیا ،1384).

موانع نویدهای آموزش مجازی برای زنان و موجود

واژه مجازی واژه ای است که در رشته انفورماتیک استفاده شده و به معنای آن چیزی است که به صورت فیزیکی وجود ندارد اما از طریق نرم افزار ها موجودیت پیدا می کند . واقعیت مجازی که در دهه های 1980 و 1990 م مطرح شد به معنای شبیه سازی رایـانه ای اسـت که در آن ، شخص می تـواند از طریق رایـانه بـا یک محیط مصنوعی تعامل برقرار کند . دانشگاه مجازی از آن جهت مجازی نامیده شده است که وجود فیزیکی ندارد و کارکردهای اصلی خود را از محیط فیزیکی و در دنیای شبکه ای از طریق فناوری های اطلاعات و ارتباطات انجام می دهد(قورچیان و همکاران ،1383، ص 512).
دانشگاههای مجــازی امری است که امروزه در دنیا واقعیـت خارجی پیدا نمـوده است و در کشـور ما نیز مقدمات راه اندازی آن فراهم شده است . هر چند آنچه بیشتر در دانشگاههای مجازی مورد توجه است ، ارائه تعدادی از واحدهای درسی مهم و پایه به صورت مجازی است ؛ اما دامنه این خدمات گسترده شده به نـحوی که امروز در تعداد قابل توجهی ازکشورها ، مانند استرالیا ، کانادا ، آمریکا ، سنگاپور و ... دانشگاههای مجازی به صورت واقعی در حال اجراست.
آموزش به صورت مجازی در سطح دانشگاه ها همان گونه که از اسم آن پیداست ، به مجموعه فعالیت ها و خدماتی گفته می شود که به صورت مجازی و غیر حضوری ارائه می شود و به عبارتی دیگر ، کلیه مراحلCPM ای را که در برنامه یک واحد دانشگاهی به صورت واقعی پیش بینی شده است از قبیل ثبت نام دانشجو ، صدور کارت شناسایی ، انتخاب واحدهای درسی ، حضور در کلاسها ، ارزشیابی از دروس و... به صورت مجازی اتفاق خواهد افتاد (عبادی ،1383، ص29). توانایی فناوری های اطلاعات و طریق آموزش بهتر و ارتباطات گسترده و در جهت ارتباطات در توانمند سازی زنان از معتقد است (1999) کم گرفته شود. هاملنیک تولید درآمد شخصی برای ایشان نباید دست بوجود می‌آورد که فناوری های اطلاعات و ارتباطات اشکال جدیدی از ارتباطات را غالباً در آن می‌تواند زنان را قادر به فرو پاشیدن موقعیت اجتماعی بسته ای که فراهم می‌آورد محصورند سازد. همچنین فرصت های نوینی را برای اشتغال زنان در مشاغلی لازم است تا که مستلزم مهارت های جدید است. هرچند متذکر می‌شود که سیاستهای محکمی دانایی محور که این فناوری ها بتوانند تاثیر مثبتی بر زندگی زنان بگذارد. در جوامع  کلیدی برای مشارکت و ادغام اجتماعی  در حال ظهور است دستیابی به ارتباطات یک ابزار به حساب می‌آید. طبق آمار بیش از 100 میلیون کودک شامل حداقل 60 میلیون دختر به  تحصیلات ابتدایی دسترسی ندارند؛ بیش از 960 میلیون بزرگسال که دو سوم آنها زن هستند ، بی سوادند و بی سوادی معضل بزرگی در همه کشورهای در حال توسعه و صنعتی است؛ (کنفرانس جهانی آموزش برای همه ، 1990 ، ص63)که یکی از راههای برون رفت آموزش وپرورش از این تنگنا ترویج وتقویت آموزش مجازی درکشور است.
آموزش مجازی با گسترش آموزش برای همه ، با هزینة بسیار اندک ، کاهش زمان و هزینه رفت و آمد و سهولت دسترسی به منابع متعدد و مختلف آموزشی تمام موانع اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی آموزش اساس نتایج یک طرح پژوهشی درباره  بر زنان را برطرف می سازد . کابررا ـ بالزا  سازمان های زنان در آسیا و استفاده از فناوری های ارتباطات و اطلاعات توسط گیری از امکانات این گونه اقیانوسیه به این نتیجه رسید که گروه های زنان با بهره :یابند فناوری ها توانسته‌اند در زمینه‌های زیر به موفقیت هایی دست
 انجام - تحقیق و دست یابی به اخبار و اطلاعات
معلومات شخصی و  بهبود مهارت ها و - سازمانی
  پی گیری و مشارکت در برنامه های زنان در مقیاس جهانی -
 انتشار -  اطلاعات و محصولات و مطالب تبلیغاتی
موثر بر توسعه کسب شناخت در زمینة عوامل - در سطوح محلی و منطقه ای
 تبادل اطلاعات و تجربیات -
هماهنگی  تنظیم و - فعالیت ها هم در کشور و هم در خارج از کشور
اجتماعات  مشارکت در جامعه مدنی و - محلی
 شناسایی مرتبطین جدید و گسترش شرکای توسعه -
برای  ارائه درخواست - حمایت های مالی و فنی
راههای ارتباطی - افزایش بهره وری، ارتقاء ظرفیت کاری، بیشتر و صرفه جویی در زمان و هزینه ها (به نقل از احمدنیا،1384).
نئولودیت ها آموزش مجازی را نقد کرده است و از فرایند جانشینی ماشین به جای انسان در آموزش عالی را نکوهش کرده است ، اما در مورد این که این گونه جانشینی سبب نقصان یادگیری می شود و یا میزان رضایت اساتید و دانشجویان را کاهش می دهد ، مدارک چندانی ارائه نداده اند(نوبل ، 2002 ؛ ونیز ، 1997، به نقل از گریسون و آندرسون ، ص74).
در شرایطی که توسعه آموزش مجازی دستاوردهای مثبت و شگرفی در کاهش نابرابری جنسیتی در آموزش زنان بر جای می گذارد ، در عین حال بخش قابل توجهی از آحاد جامعه در سطوح مختلف از این امکان بی بهره خواهند بود و این امرهمان گونه که در جهان امروز به یک شکاف دیجیتالی کشورهای پیشرفته و کشورهای عقب مانده مشـهور شده است ، در درون کشورها ، از جمله کشور ما ایران ، این فاصله و نگرانی جدی است و بالطبع میلیونها نفر هم چنان از این قابلیت بی بهره اند . بیش از یک سوم بزرگسالان جهان به دانش مکتوب ، ‌مهارت های جدید و تکنولوژی هایی که بتواند کیفیت زندگیشان را بهبود ببخشد و به آنها در شکل دهی تغییرات و سازگاری با تغییرات اجتماعی و فرهنگی کمک کند ، دسترسی ندارند (کنفرانس جهانی
آموزش برای همه ، 1990 ، ص 63) . در چنین شرایطی است که با اولویت بخشیدن به امر آموزش ، به ویژه آموزش و پرورش عمومی توسط دولت می توان امیدوار بودکه این فاصله ها کم شود(عبادی ، 138،ص83).
تاکنون برخی اقدامات المللی برای ترویج و تشویق استفاده از فناوری های ارتباطات و حمایتی نیز در سطح بین صورت گرفته است و از آن جمله سازمان ملل متحد ، دو اجلاس در اطلاعات در میان زنان دسترسی زنان به این فناوری های جـدید برگزار نمود . یکی از این سال 2002 برای تسهیل نشستها تحـت عنوان
"فناوری های جدید اطلاعات و ارتباطات و تاثیر و کاربرد آنها پیشرفت و توانمند سازی زنان" در جمهوری کره در نوامبر 2002 به عنوان ابزاری برای عنوان " مشارکت و دسترسی زنان به رسانه ها و تاثیرآن به برگزار شد و دیگری تحت  عنوان ابزاری برای پیشرفت وتوانمندسازی زنان" با همکاری کمیسیون اقتصادی و اجتماعی نیز در نوامبر2002 در بیروت ، لبنان برگزار شد . نکته مهم ملل متحد برای آسیای غربی برگزاری این دوجلسه، زنان برای شرکت در جلسات گفتگوی این است که در تدارک برای شدند تا درباره موضوعات کنفرانس‌ها و توانمندسازی زنان هفتگی از طریق اینترنت دعوت .ارتباطات نظرات خود را مطرح سازند (احمدنیا،1384) و فناوری های اطلاعات و
باید که این فناوری ها برای زنان فراهم می توجه داشت که در کنار منابع و فرصت هایی به این فناوری ها وجود دارند . سازند، موانعی نیز برای استفاده زنان و دستیابی منطقه آسیا و باسیفیک صورت گرفته مواردی از این موانع و محدودیت‌ها در پژوهشی که در :است به شرح زیر فهرست شده است
سیاسی، اقتصادی و اجتماعی: این مسئله  عدم ثبات - گرجستان ومنطقه بویژه در قفقاز، ارمنستان، آذربایجان و
آسیای مرکزی نقل گردیده مسلحانه داخلی یا سایراشکال بودکه خود را در نرخ بالای تورم،مناقشات آشوبهای
اقتدار مرکزی نشان داخلی، نسبت بالای بلایای طبیعی و میزان بالای .می‌‌دهد
و ارتباطات به  فقدان سیاستهای ملی تشویق کننده فناوری های اطلاعات - عنوان ابزار توسعه که می تواند از ضعف زیرساختهای این فناوری ها مانند خطوط تلفن قسمت هایی ناکارآمد یا نبود برق در برخی مناطق روستایی ومناطق دور در اقیانوسیه و  .از آسیا که هنوز دسترسی به برق ندارند، ناشی شده باشد
سخت افزار  هزینه های - دارای و نرم افزار کامپیوتر و هزینه نگهداری و اتصال به خصوص هزینه نرم افزارهای مورد مجوز: هزینه متوسط ماهانه یک اشتراک اینترنتی در کشورهای حوزه اقیانوسیه که بالغ بر مطالعه قرار گرفته اند 50 دلار آمریکا برآورد شده است . هزینه آن ظرف یکسال یک چهارم یا نیمی از سرانه تولید ناخالص ملی در بسـیاری از کشـورهای اقیانوسیه می‌شود که البته شکی نیست اکثریت مردم این کشورها توان پرداخت آن منطقه ندارند. از سوی دیگر، گروههای زنان در شرق و جنوب شرقی آسیا که به فناوری را اطلاعات و ارتباطات، به ویژه به اینتـرنت و پست الکترونیـکی دسترسی داشته‌اند ، های کرده‌اند که هـزینه‌های ارتباطی آنان به خاطـر بکارگیری فـناوری های جدید ، تصدیق  برخی از موانع دستیابی زنان به فناوری اطلاعات و ارتباطات به.یافته است بسیار کاهش شرح ذیل خلاصه می شود :
 عدم برخورداری از مهارت های کامپیوتری یا کمبود مهارت -  .در این زمینه
 آگاهی محدود زنان در زمینه انواع دیگر امکانات و فرصت های - شده به وسیله فناوری های اطلاعات و ارتباطات ( به غیر از دسترسی به فراهم اطلاعات).
 محدودیت دسترسی به اطلاعات آنلاین به زبان هایی غیر از انگلیسی . - از کشورهای آسیا و اقیانوسیه نه زبان اول است و نه زبان دوم. انگلیسی در بسیاری  استراتژی اطلاعاتی ، یکی از مسایل اولیه که می بنابراین، به منظور موثر واقع شدن هر گرفته شود زبان است. (جاودانی ،1384). بایستی در نظر
توصیه‌هایی نیز برای غلبه و اقیانوسیه به فناوری های اطلاعاتی و بر موانع و محدودیت های دست یابی زنان آسیا :به شرح زیر فهرست گردیده است ارتباطات بعمل آمده است. برخی از این توصیه‌ها
 - ترکیب امکانات اینترنت با امکانات بازسازی مجدد اطلاعات در دسترس بر روی اینترنت و .چاپ رسانه‌های "سنتی" یا جا افتاده تر نظیر رادیو و
 آموزش و ظرفیت سازی - زمینة مهارت های متعدد فناوری دربارة سازمانهای غیردولتی زنان و گروههای مردمی در های اطلاعات و ارتباطات .
 تسهیل ایجاد و گسترش متون و محتوا بر روی وب ، -  مربوط به این فناوری ها به زبان های متفاوت. تولید و استفاده از منابع
- شبکه جلب حمایت برای افزایش سازی و همکاری با سایر سازمان های رسانه‌ای و گروه های نظیر رادیو و اینترنت. قابلیت دسترسی این فناوری ها به واسطه همگرایی فناوری هایی
علی رغم فارول و همکاران (1999) نتایج کلی این پژوهش آشکار ساخت که طبق گزارش برداشته‌اند و موانع بسیار زنان گام های بلندی برای دستیابی به ارتباطات الکترونیکی از حمایت و تسهیلات ایجاد شده به
حمایت و وسیله برنامه های آموزشی نظیر برنامه  .استفاده برده‌اند فعال سازی از سوی شبکه‌های APC
افزایش به نظر می‌آید که در ارتباطات و سهیم شدن در دانش توسط زنان نه تنها در جنوب و شرق اروپا ، بلکه جوامع دوردست در شرق و غرب باعث شده است که دورنمای مشارکت اینترنتی زنان یافته و در جهت دنیای عادلانه‌تری برای زنان پیش می‌رویم (به نقل بهبود  .ازاحمدنیا،1384)

نتیجه گیری :

برابری جنسیتی در آموزش نیاز امروز و فردای هر جامعه است . این امر به ویژه در عصر اطلاعات و در جامعه اطلاعاتی نه تنها یک ضرورت بلکه یک الزام و تکلیف ملی و دینی است. پژوهشهای تازه و محاسبات دقیق نشان می دهد که آموزش زنان ، هم برای خود آنان ، هم برای خانواده و جامعه ای که در آن زندگی می کنند ، بسیار سودمند است. از آنجا که یادگیری الکترونیکی از ظرفیت فوق العاده ای در جهت توسعه افق آموزشی برخوردار است. بنابراین ، برای دستیابی به رشد و توسعه پایدار و آموزش زنان ، نیازمند درکی عمیق و درست از آموزش مجازی و نیز برنامه ریزی جامع با توجه به بسترها و زیرساخت های فرهنگی ، اجتماعی ،
اقتصادی ، سیاسی و تاریخی به منظور پیاده سازی و بومی سازی می باشیم. تجارب نشان داده است که میزان همراهی مدیران آموزشی با میزان آگاهی و شناخت آنان نسبت به هر پدیده ، ارتباط مستقیم و معناداری دارد و هر میزان مدیران و تصمیم سازان نسبت به یک موضوع اطلاع و یا شناخت داشته باشند ، به همان میزان در همراهی با آن اقدام خواهند نمود. لذا اهم راهکارهای بسط و گسترش آگاهی در زمینه آموزش مجازی را می توان در امور زیر خلاصه کرد.
الف- تولید نشریات ادواری : نشریات با هزینه کم ، ماموریت های بزرگی را انجام داده و اطلاعات مناسب را در زمانهای کوتاه در اختیار همگان خواهند گذاشت و منبع قابل اتکایی برای گسترش آگاهی ها و اطلاعات خواهند بود.
ب- برگزاری سمینار ها وکنفرانس های اطلاع رسانی : برگزاری کنفرانسها با هدف ارائه آخرین دستاوردها ، اقدامات ، مطالعات و تحقیقات ، زمینه مناسب برای بسط و گسترش آگاهی درباره مزایای آموزش مجازی مناسب است .
ج- راه اندازی سایت های اطلاع رسانی : به منظور معرفی و اطلاع رسانی مناسب از مأموریت ها و کارکردهای آموزش مجازی ، سایت های اختصاصی می توانند نقش مؤثری داشت باشند.
منابع :
    
احمدنیا، شیرین .(1384). جایگاه زنان در جامعه اطلاعاتی: یک دیدگاه جامعه شناختی. فصلنامه
زن فرزانه ،صص19-12.
عبدوس ،‌م.(1381).بررسی عوامل مؤثر در فرصتهای آموزشی نابرابر بین دختران و پسران. خلاصه
مقالات.             تهران : سروش.
عمادزاده ، مصطفی. (1382).اقتصاد آموزش و پرورش، چاپ بیستم . اصفهان : جهاد دانشگاهی.
نظام آموزشی کشورهای جهان. نظام آموزشی جمهوری      اسلامی ایران. (1383). دبیرخانه شورای
فرهنگی . موجود در سایت:  عالی انقلاب .org www .iranculture
کینگ، ا.م.(‌1376).نقش آموزش زنان در توسعه اقتصادی ، ترجمه غلامرضا آزاد (ارمکی)، تهران
: روشنگران و مطالعات زنان.
عبادی ، رحیم .(1383).یادگیری الکترونیکی و آموزش و پرورش . تهران : آفتاب مهر.
چهارمین گردهمایی سیمای زن در جامعه.(1376). زن و توسعه فرهنگی. تهران : معاونت پژوهشی
دانشگاه الزهراء(س).
شجاعی ، زهرا.(1375). برای زنان فردا :‌مجموعه سخنرانیها و مقالات زهرا شجاعی ، جلد دوم .
تهران : روز نو.
گریسون ، دی. آر  و آندرسون ، تری.(1384). یادگیری الکترونیکی در قرن بیست و یکم ، ترجمه اسماعیل زارعی زوارکی و سعید صفایی موحد . تهران : علوم و فنون .
قورچیان ،ن ؛ آراسته ، ح و جعفری ،پ .(1383). دایرالمعارف آموزش عالی . تهران : وزارت
تحقیقات و علوم، فناوری.
جاودانی ، حمید .(1384). مسائل جنسیتی در جامعه اطلاعاتی . تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران .
منابع لاتین

Bukhart Grey. E. and Older | S .(2003). The information Revolution in the Middle East and North Africa. Santa Monica:RAND
Bray| M.(2002). Education in developing Asia. Asian development
Bank. Comparative education research center. The University of
Hong Kong.
Cochrane| S. H.(1979). Fertility and education : What do we really know?
Baltimore| Md. Johns Hopkins University Press.
Farewell. E. Wood. P.James M.Banks K.(1999) Global Networking for Change.
Experiences from the APC Women Program.
. Creating New Cultures in Cyberspace. Edited by
Wendy Harcourt. Society for international development.
Hamelink S. J. (1999) Human development pp23-45 in M.Tawfik(chief editir)
Word communication and information report 1999-2000 Unesco .
Unesco.(2005). Word science report. Available at: http://www.unesco.org
World conference on education for all. (1990). World declaration on
education for all.
.Available at: http://www.worldbank. digital divide &Gender .(2004). World bank